БАҚСЫЛЫҚ ЖӘНЕ МАГИЯЛЫҚ-ҒҰРЫПТЫҚ ФОЛЬКЛОР ТАРИХИ-МӘДЕНИ РЕТРОСПЕКЦИЯ ТҰРҒЫСЫНАН (қобыз және бақсы сарындары бойынша)
0 1
Кілт сөздер:
шаманизм, синкретизм, бақсы ойыны, бақсы сарындары, магиялық құрал, қобыз.Аңдатпа
Мақала өзінің ұлттық сипатымен ерекшеленетін қазақ бақсылығын зерттеуге арналған. Бақсылық синкреттік құбылыс ретінде отандық этнографияда, дінтануда және фольклортануда ғана емес, сонымен бірге мәдениеттану, тарих, филология және өнертануда да үлкен қызығушылық тудырады. Музыкатанушылардың бұл мәселеге ерекше назар аударуы бақсы ойынындағы музыкалық-поэзиялық жанр (бақсы сарыны) мен ежелгі қос ішекті ысқылы қобыз (қылқобыз) аспабының маңызды рөлімен байланысты.
Қазақ фольклортану және этномузыка саласындағы қолда бар ғылыми деректер негізінде қазақ шаманизмін, магиялық-ғұрыптық фольклорды, бақсы сарындары мен қобыз аспабын одан әрі тарихи-мәдениеттану тұрғыдан зерттеу мәселелері өзектендіріледі. Қазақ шамандығын, бақсы ғұрпы мен сарындарын және оның музыкалық аспабын ретроспективтік зерттеуінде тарихи-мәдени және синхронды-диахронды зерттеу әдістері қолданылады. Мақала авторы мынадай қорытындыларға келеді: 1) бақсы өзінің синкреттік қызметінде және ойынында емшілік (медицина), магия (дін), поэзия мен музыканың функционалдық бірлігін көрсетеді; 2) бақсы типінің параллельдік эволюциялық (трансформациялық) жолына қарамастан, бақсылық қазақ мәдениетінде қоғамдық институт ретінде ХХ ғасырдың басына дейін өмір сүрді; 3) соңғысы дәстүрлі мәдениеттің басқа да факторларымен бірге көшпеліктің жүйе ретінде «кеңістіктік-хронологиялық сабақтастығын» (С. Ақатаев) және материалдық және рухани мәдениетінің негізін жаңғырту барысында циклдық даму түрін көрсетеді; 4) бақсының музыкалық-поэзиялық шығармашылығы фольклор мен ауызекі типтегі кәсіпқойлықтың шекаралығында жатыр. Бұл музыкатану үшін де, филология және тарих пен мәдени антропология үшін де маңызды, себебі қазақ бақсылығының, оны басқа туыстас түркі-моңғол мәдениеттеріндегі шаманизм элементтерімен салыстыру барысында кейбір маңызды айырмашылықтарын көрсетуге мүмкіндік береді.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1985. – 557 б.
Тұрсынов Е.Д. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. – Алматы: Ғылым, 1976. – 200 б.
Турсунов Е. Возникновение баксы, акынов, сери и жырау. – Астана: Фолиант, 1999. – 252 с.
Турсунов Е.Д. Древнетюркский фольклор: истоки и становление. – Алматы: Дайк-Пресс, 2001. – 172 с.
Абылқасымов Б. Телқоңыр (Қазақтың көне наным-сенімдеріне қатысты ғұрыптық фольклор). – Алматы: Атамұра - Қазақстан, 1993. – 160 б.
Қазақ бақсы-балгерлері / Құраст. Ж. Дәуренбеков, Е. Тұрсынов. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 224 б.
Басилов В.Н. Культ святых в исламе. – М.: Мысль, 1970. – 144 с.
Басилов В.Н. Избранники духов. – М.: Политиздат, 1984. – 208 с.
Басилов В.Н. Шаманство у народов Средней Азии и Казахстана. – М.: Наука, 1992. – 328 с.
Елеманова С.А. Казахское традиционное песенное искусство. – Алматы: Дайк-пресс, 2000. – 192 с.
Омарова Г. Казахская кобызовая традиция: автореф. дис. … канд. иск. – Ленинград, 1989. – 25 с.
Омарова Г.Н. Кобызовая традиция. Вопросы изучения казахской традиционной музыки: монография / 2-ое изд., испр. и доп. – Алматы: Lantar BOOKS, 2022. – 456 c.
Омарова Г.Н. Казахский кюй: культурно-исторический контекст и региональные стили: монография. – Алматы: «ИП Волкова Е.В», 2018. – 372 с.
Қасқабасов С. Ой-өріс. – Алматы: Жібек жолы, 2009. – 303 б. 15. Мухамбетова А.И. Тенгрианский календарь как основа кочевой цивилизации. В кн.: Аманов Б. Ж., Мухамбетова А.И. Казахская традиционная музыка и ХХ век. – Алматы: Lantar BOOKS, 2022. – С. 11–52.
Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Т.1 / Құраст.: С. Әжіғали. – Алматы: Арыс, 2005. – 328 б.
Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Т.2 / Құраст.: С. Әжіғали. – Алматы: Арыс, 2006. – 416 б. 18. Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов. – Алматы: Гылым, 1991. – 214 с.
Раимбергенова С.Ш. Древняя инструментальная музыка казахов (на материале домбровых кюев): Автореф. дис. … канд. иск. – Ташкент, 1993. – 22 с.
Халтаева Л.А. Генезис и эволюция бурдонного многоголосия в контексте космогонических представлений тюрко-монгольских народов. – Улан-Удэ: Республиканская типография, 2015. – 176 с.
Кузбакова Г. Ритмика казахского обрядового фольклора: Автореф. дис. … канд. иск. – Алматы, 2007. – 25 с.
Яковлев Е.Г. Искусство и мировые религии (система искусств в структуре мировых религий). – М.: Высшая школа, 1977. – 224 с.
Шулембаев К.Ш. Маги, боги и действительность. – Алма-Ата: Казахстан, 1975. – 128 с.
Затаевич А.В. 1000 песен и кюев казахского народа / под ред. и вступ. ст. Кожабекова И.К. – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – 496 с. 25. Затаевич А.В. 500 казахских песен и кюев. – Алма-Ата: Наркомпрос Каз.АССР, 1931. – 298 с.
Ерзакович Б.Г. Врачевальная песня баксы. В кн.: Народная музыка в Казахстане. – Алма-Ата: Казахстан, 1967. – С. 99–108.
Казахский музыкальный фольклор: музыкально-этнографический сборник / Отв. ред. Б. Ерзакович. – Алма-ата: Наука, 1982. – 263 с.
Жумабекова Л.А. Казахское кобызовое искусство: генезис и эволюция. – Алматы: Дайыр баспа, 2010. – 192 с.
Медеубек М.С. Қазақ қылқобызы және Орталық Азия түркі халықтарының музыка мәдениетіндегі типологиялық туыстас аспаптар: философия докторы (PhD) … дис. – Алматы, 2021. – 190 б.
Таттибайкызы А. Казахский кобыз в его становлении и эволюции в процессе развития национальной музыкальной культуры: дис. ... канд. иск. – СПб., 2022. – 34 с.
Акатаев С. Евразийство в контексте культурной общности. В кн.: Культура Казахстана: традиции, реальность, поиски. – Алматы: Б. и., 1998. – С. 39–45.
Eliade M. Shamanism: Archaic Techniques of Ecstasy. – New York: Princeton University Press, 2020. – 648 p.
Мифы народов мира. Энциклопедия: в 2 т. Т.1. – М.: БРЭ, 2000. – 672 с.
Аязбекова С.Ш. Картина мира этноса: Коркут-ата и философия музыки казахов. – Алматы: ТОО «Баспа-АС», 1999. – 285 с.
Ақатаев С. Гильгамеш және Қорқыт-ата // Жалын. – 1972. – №5. – Б. 151–156.
Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос. – Л.: Наука, 1974. – 727 с.
Марғұлан Ә.Х. Ұлытау төңірегіндегі тас мүсіндер. Кіт.: Ежелгі мәдениет күәлары. – Алматы: Жазушы, 1966. – Б. 38–42.
REFERENCE
Ualihanov Sh. Tandamaly [Selective]. – Almaty: Jazushy, 1985. – 557 b. [in Kazakh]
Tursynov E.D. Qazaq auyz adebietіn jasaushylardyn baiyrgy okіlderі [Ancient Carriers of Kazakh Oral Literature]. – Almaty: Gylym, 1976. – 200 b. [in Kazakh]
Tursunov E. Vozniknovenie baksy, akynov, seri i jyrau [The Emergence of Baksy, Akyn, Seri and Zhyrau]. – Astana: Foliant, 1999. – 252 s. [in Russian]
Tursunov E.D. Drevnetiurkskiy folklor: istoki i stanovlenie [Ancient Turkic Folklore: Origins and Formation]. – Almaty: Daik Press, 2001. – 172 s. [in Russian]
Abylqasymov B. Telqonyr (Qazaqtyn kone nanym-senіmderіne qatysty guryptyq folklor) [Telkonyr (Ritual Folklore Related to Ancient Kazakh Beliefs)]. – Almaty: Atamura-Kazakhstan, 1993. – 160 p. [in Kazakh]
Qazaq baqsy-balgerlerі [Kazakh shamans]. – Almaty: Anatili, 1993. – 224 b. [in Kazakh]
Basilov V.N. Kult sviatyh v islame [The Сult of Saints in Islam]. – M.: Mysl, 1970. – 144 s. [in Russian]
Basilov V.N. Izbranniki duhov [The Chosen Spirits]. – M.: Politizdat, 1984. – 208 s. [in Russian].
Basilov V.N. Shamanstvo u narodov Srednei Azii i Kazahstana [Shamanism among the Peoples of Central Asia and Kazakhstan]. – M.: Nauka, 1992. – 328 s. [in Russian]
Elemanova S.A. Kazahskoe tradicionnoe pesennoe iskusstvo [Kazakh Traditional Song Art]. – Almaty: Daik-press, 2000. – 192 s. [in Russian]
Omarova G. Kazahskaia kobyzovaia tradicia: avtoref. dis. … kand. isk. [Kazakh Kobyz Tradition: abstract]. – Leningrad, 1989. – 25 s. [in Russian]
Omarova G.N. Kobyzovaia tradicia. Voprosy izuchenia kazahskoi tradicionnoi muzyki: monografia [The Kobyz tradition. Issues of studying Kazakh traditional music: monograph] / 2-oe izd., ispr. i dop. – Almaty: Lantar BOOKS, 2022. – 456 s. [in Russian and Kazakh]
Omarova G.N. Kazahskiy kui: kulturno-istoricheskiy kontekst i regionalnye stili: monografia [Kazakh Kui: Cultural and Historical Context and Regional Styles: Monograph]. – Almaty: “IP Volkova E.V.”, 2018. – 372 s. [in Russian]
Kaskabasov S. Oi-orіs [Field of Thought]. – Almaty: Jibek joly, 2009. – 303 b. [in Kazakh]
Muhambetova A.I. Tengrianskiy kalendar kak osnova kochevoi civilizacii [The Tengrian Calendar as the basis of a nomadic civilization. In: Kazakh traditional music and the twentieth century]. V kn.: Amanov B.J., Muhambetova A.I. Kazahskaia tradicionnaia muzyka i ХХ vek. – Almaty: “Lantar BOOKS”, 2022. – S. 11–52.
Qazaq halkynyn dasturlerі men adet-guryptary. T.1. [Traditions and Customs of the Kazakh People. Volume 1]. / Qurast.: S. Ajigali. – Almaty: Arys, 2005. – 328 s. [in Kazakh]
Qazaq halkynyn dasturlerі men adet-guryptary. T.2. [Traditions and Customs of the Kazakh People. Volume 2]. / Qurast.: S. Ajigali. – Almaty: Arys, 2005. – 416 s. [in Kazakh].
Toleubaev A.T. Relikty doislamskih verovaniy v semeinoi obriadnosti kazahov [Relics of Pre-Islamic Beliefs in the Family Rituals of the Kazakhs]. – Almaty: Gylym,1991. – 214 s. [in Kazakh]
Raimbergenova S.Sh. Drevniaia instrumentalnaia muzyka kazahov (na materiale dombrovyh kiuev): аvtoref. dis. … kand. isk. [Ancient Instrumental Music of the Kazakhs (based on the material of dombra kuys): abstract]. – Tashkent, 1993. – 22 s. [in Russian]
Haltaeva L.A. Genezis i evoliucia burdonnogo mnogogolosia v kontekste kosmogonicheskih predstavleniy tiurko-mongolskih narodov [Genesis and Evolution of Bourdon Polyphony in the Context of Cosmogonic Representations of the Turkic-Mongolian Peoples]. – Ulan-Ude: Respublikanskaia tipografia, 2015. – 176 s. [in Russian]
Kuzbakova G. Ritmika kazahskogo obriadovogo folklora: аvtoref. dis. … kand. isk. [Rhythmics of Kazakh Ritual Folklore: abstract]. – Almaty, 2007. – 25 s. [in Russian]
Iakovlev E.G. Iskusstvo i mirovye religii (sistema iskusstv v strukture mirovyh religiy) [Art and World religions (the system of arts in the structure of world religions)]. – M.: Vysshaia shkola, 1977. – 224 s. [in Russian]
Shulembaev K.Sh. Magi, bogi i deistvitelnost [Magicians, Gods and Reality]. – Alma-Ata: Kazahstan, 1975. – 128 s. [in Russian]
Zataevich A.V. 1000 pesen i kiuev kazahskogo naroda [1000 Songs and Kuys of the Kazakh People] / pod red. i vstup. st. Kojabekova I.K. – Almaty: Daik-Press, 2004. – 496 s. [in Russian]
Zataevich A.V. 500 kazahskih pesen i kiuev [500 Kazakh songs and kuys]. – Alma-Ata: Narkompros Kaz.ASSR, 1931. – 298 s. [in Russian]
Erzakovich B.G. Vrachevalnaia pesnia baksy. V kn.: Narodnaia muzyka v Kazahstane [The healing song of bucks. In: Folk music in Kazakhstan]. – Alma-Ata: Kazahstan, 1967. – S. 99–108. [in Russian]
Kazahskiy muzykalnyi folklor: muzykalno-etnograficheskiy sbornik [Kazakh Musical Folklore: Musical and Ethnographic Collection] / Otv. red. B. Erzakovich. – Alma-Аta: Nauka, 1982. – 263 s. [in Russian]
Jumabekova L.A. Kazahskoe kobyzovoe iskusstvo: genezis i evoliucia [Kazakh Kobyz Art: Genesis and Evolution]. – Almaty: Daiyr baspa, 2010. – 192 s. [in Russian]
Medeubek M.S. Qazaq qylqobyzy jane Ortalyq Azia turkі halyktarynyn muzyka madenietіndegі tipologialyq tuystas aspaptar: filosofia doktory (PhD) … dis. [Kazakh Kobyz and Typologically Related Instruments in the Musical Cultures of the Peoples of Central Asia: dis.]. – Almaty, 2021. – 190 s. [in Kazakh]
Kazahskiy kobyz v ego stanovlenii i evoliucii v processe razvitia nacionalnoi muzykalnoi kultury: dis. … kand. isk. [Kazakh Kobyz in its Formation and Evolution in the Process of Development of National Musical Culture: dis.]. – SPb., 2022. – 34 s. [in Russian]
Akataev S. Evraziystvo v kontekste kulturnoi obshnosti. V kn.: Kultura Kazahstana: tradicii, realnost, poiski [Eurasianism in the Context of Cultural Community. In: Culture of Kazakhstan: traditions, reality, search]. – Almaty: B.i., 1998. – S. 39–45. [in Russian]
Eliade M. Shamanism: Archaic Techniques of Ecstasy. – New York: Princeton University Press, 2020. – 648 p.
Mify narodov mira. Enciklopedia: v 2 t. T.1. [Myths of the peoples of the world. Encyclopedia: in 2 vols. Vol. 1.]. – M.: BRE, 2000. – 672 s. [in Russian]
Aiazbekova S.Sh. Kartina mira etnosa: Korkut-ata i filosofia muzyki kazahov [The Picture of the World of Ethnos: Korkut-Ata and the PHilosophy of Kazakh Music]. – Almaty: TOO “Baspa-AS”, 1999. – 285 s. [in Russian]
Akataev S. Gilgamesh jane Korkyt-ata [Gilgamesh and Korkyt-Ata] // Zhalyn. – 1972. – №5. – S. 151–156. [in Kazakh]
Jirmunskiy V.M. Tiurkskiy geroicheskiy epos [The Turkic Heroic Epic]. – L.: Nauka, 1974. – 727 s. [in Russian]
Margulan A.H. Ulytau tonіregіndegі tas musіnder. Kit.: Ejelgі madeniet kualary [Stone Sculptures around Ulytau. In: Evidence of Ancient Culture]. – Almaty: Jazushy, 1966. – B. 38–42 [in Kazakh]
