Г. Бельгердің «Дедушка Сергали» («Серғали ата») әңгімесіндегі инициация сюжеті: құрылымы, символикасы және тарихи-мәдени контексі
57 13
Кілт сөздер:
инициация, мотив, мәдени өзара әрекеттесу, есею, символизм, өзін-өзі тану.Аңдатпа
Мақалада Г.К. Бельгердің «Серғали ата» (1971) әңгімесіндегі инициация сюжеті баяндаудың құрылымдық әрі мағыналық өзегі ретінде қарастырылады. Бұл сюжет кейіпкердің есею процесін және тарихи-мәдени трансформациялар жағдайындағы оның тұлғалық сәйкестігінің қалыптасуын бейнелейді.
Зерттеудің мақсаты – инициация сюжетінің құрылымдық және семантикалық ерекшеліктерін айқындау және оның мәдени жад пен этносаралық өзара әрекеттестікті түсінудегі маңызын талдау. Осы мақсатқа жету үшін үш әдіс қолданылды: құрылымдық талдау (мәтін архитектоникасын қайта құру және оны инициацияның классикалық циклімен – «бөліну – сынақ – оралу» – салыстыру); мәдениеттанулық тәсіл (образдар мен мотивтердің символикалық мазмұнын ашу); биографиялық әдіс (көркем элементтерді жазушының жеке тәжірибесімен байланыстыру). Зерттеудің теориялық негізін А. ван Геннеп пен М. Элиаде концепциялары құрайды, бұл әмбебап инициациялық модельдерге сүйенуге мүмкіндік береді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі инициация сюжетінің бір мезгілде әдеби феномен және тұлғаның есеюі, мәдениетаралық диалог, тарихи жад пен сабақтастық сияқты экзистенциалды мәселелерді түсінудің тәсілі болуымен айқындалады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы – әңгіме алғаш рет инициация сюжеті тұрғысынан түсіндіріліп, мотивтер кешені (бата, тәлімгерлік, қонақжайлық жоралғылары, этнографиялық маркерлер) анықталады, олар «жеті ата» дәстүрімен салыстырылып, мәдени бейімделуді репрезентациялаудағы рөлі ашылады. Талдау нәтижесінде кейіпкердің жеке тәжірибесі ұжымдық жад үлгілерімен сабақтас екендігі, ал инициация сюжеті жеке есею шеңберінен шығып, мәдениетаралық диалогтың әрі жаңа социомәдени шындыққа ену метафорасына айналатыны дәлелденді.
Зерттеу нәтижелері Г. Бельгер прозасының көркемдік әлемінің ерекшелігін нақтылайды, оның қазақ дәстүрінің этнографиялық және мәдени кодтарымен байланысын айқындайды және инициация сюжетінің депортация мен мәдени интеграция тәжірибесін көркемдік тұрғыдан пайымдаудағы маңызын растайды. Жұмыстың практикалық құндылығы – әдебиет пен мәдениетаралық коммуникация және мәдени жад зерттеулері бойынша курстарда нәтижелерін қолдану мүмкіндігі.
Әдебиеттер тізімі
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ
Бельгер Г. Избранные сочинения: в 10 т. – Т. 1. – Алматы: Балалар әдебиеті, 2012. – 326 с.
Геннеп А.В. Обряды перехода. – М.: Наука, 1999. – 198 с.
Элиаде М. Тайные общества. Обряды инициации и посвящения. – СПб.: Университетская книга, 1999. – 356 с.
Бельгер Г. Автобиография. [Электронный ресурс]. URL: https://adebiportal.kz/kz/authors/view/1466 (дата обращения 18.12.2024)
Мифологический словарь / гл. ред. Е.М. Мелетинский. – М.: Советская энциклопедия, 1990. – 672 с.
Холлис Дж. Под тенью Сатурна: мужские психические травмы и их исцеление. – М.: Когито-Центр, 2009. – 211 с.
Худзиньска-Паркосадзе А. Парадигма инициации в сказке «Василиса Прекрасная» // Вестник славянских культур. – 2019. – Т. 51. – С. 99–115.
Осмонова Н.И. Имя как миф и символ человека традиционного общества кочевников // Народы и религии Евразии. – 2010. – №4 (4). – С. 215–222.
Випулис И.В. Инициация в художественной культуре: современные подходы к исследованию // Вестник Московского государственного университета культуры и искусств. – 2022. – №4 (108). – С. 65–70. http://doi.org/10.24412/1997–0803-2022-4108-65-70.
Алимбай Н. Семипоколенная экзогамная структура «Жетіата» как община-социум (к проблеме совпадения рода и общины у казахов-кочевников) // Turkic Studies Journal. – 2021. – Т. 2, №4. – С. 7–26. http://doi.org/10.32523/2664–5157-2020-2-4-7–26.
Свитенко Н.В. Метасюжет инициации в современной отечественной прозе для подростков // Известия ВГПУ. Филологические науки. – 2022. – №6 (169). – С. 226–229.
Сарсамбекова А.С., Баязитова Р.Р., Ботбайбеков С.К., Ибадуллаева З.О., Ярыгин С.А. «Бата беру» в культуре казахов – традиции и новации // Вестник НГУ. Серия: История, филология. – 2021. – Т. 20, №3. – С. 131–141. http://doi.org/10.25205/1818–7919-2021-20-3-131-141
REFERENCES
Belger G. Izbrannye sochinenia: v 10 t. T. 1 [Selected works: in 10 volumes. Vol. 1]. – Almaty: Balalar adebietі, 2012. – 326 s. [in Russian] 2. Gennep A.V. Obriady perehoda [Rites of Passage]. – M.: Nauka, 1999. – 198 s. [in Russian] 3. Eliade M. Tainye obshestva. Obriady iniciacii i posviashenia [Secret societies. Initiation and initiation rites]. – SPb.: Universitetskaia kniga, 1999. – 356 s. [in Russian] 4. Belger G. Avtobiografia [An autobiography]. [Electronic resource]. URL: https://adebiportal.kz/kz/authors/view/1466 (date of access 18.12.2024) [in Russian] 5. Mifologicheski slovar [The Mythological Dictionary] / gl. red. E.M. Meletinski. – M.: Sovetskaia enciklopedia, 1990. – 672 s. [in Russian] 6. Hollis Dj. Pod teniu Saturna: muzhskie psihicheskie travmy i ih iscelenie [Under the Shadow of Saturn: Male mental injuries and their healing]. – M.: Kogito-Centr, 2009. – 211 s. [in Russian] 7. Hudzin'ska-Parkosadze A. Paradigma iniciacii v skazke «Vasilisa Prekrasnaia» [The paradigm of initiation in the fairy tale “Vasilisa the Beautiful”] // Vestnik slavianskih kultur. – 2019. – T. 51. – S. 99–115. [in Russian] 8. Osmonova N.I. Imia kak mif i simvol cheloveka tradicionnogo obshestva kochevnikov [Имя как миф и символ человека традиционного общества кочевников] // Narody i religii Evrazii. – 2010. – №4 (4). – S. 215–222. [in Russian] 9. Vipulis I.V. Iniciacia v hudozhestvennoi kulture: sovremennye podhody k issledovaniu [Initiation into art culture: modern approaches to research] // Vestnik Moskovskogo gosudarstvennogo universiteta kultury i iskusstv. – 2022. – №4 (108). – S. 65–70. http://doi.org/10.24412/1997–0803-2022-4108-65-70. [in Russian] 10. Alimbai N. Semipokolennaia ekzogamnaia struktura «Zhetіata» kak obshina-socium (k probleme sovpadenia roda i obshiny u kazahov-kochevnikov) [The seven-generational exogamous structure of the “Zhetiata” as a community-society (on the problem of the coincidence of clan and community among Kazakh nomads)] // Turkic Studies Journal. – 2021. – T. 2, №4. – S. 7–26. http://doi.org/10.32523/2664–5157-2020-2-4-7–26. [in Russian] 11. Svitenko N.V. Metasiuzhet iniciacii v sovremennoi otechestvennoi proze dlia podrostkov [The meta-plot of initiation in modern Russian prose for teenagers] // Izvestia VGPU. Filologicheskie nauki. – 2022. – №6 (169). – S. 226–229. [in Russian] 12. Sarsambekova A.S., Baiazitova R.R., Botbaibekov S.K., Ibadullaeva Z.O., Iarygin S.A. «Bata beru» v kulture kazahov – tradicii i novacii [“Bata Beru” in Kazakh culture – traditions and innovations] // Vestnik NGU. Seria: Istoria, filologia. – 2021. – T. 20, №3. – S. 131–141. http://doi.org/10.25205/1818–7919-2021-20-3-131-141[in Russian]
