Лексико-семантические особенности фразеологических выражений с участием слова «көңіл» и «дил» в хикметах Ахмета Ясави
3 6
Ключевые слова:
Хикметы Ясави, абстрактные имена, фразеологические фразы, лексическое значение, семантическое поле.Аннотация
В статье сделан анализ лексико-семантических особенностей фразеологических выражений с участием эмоциональных и ментальных слов, отличающихся по частоте употребления, семантической специфике, смысловому, понятийному разнообразию. Прежде всего, кратко остановился на некоторых мнениях и основных определениях в различных источниках, связанных с этимологией, процессами становления, развития слова ақсау, о значении, прямом и переносном значениях, а также о функциях, смысловой окраске словосочетаний в хикметах Ясави. Затем слова в составе фразеологических выражений, составленных с участием эмоциональных и ментальных слов, подразделяются на группы в зависимости от способа общения и грамматического значения (относительности к классу слов). Далее, в соответствии с целью статьи, в строках хикмета выделяются фразеологические выражения, которые выполняют большую роль в выражении различных психических состояний человека, таких как поведение, достоинство, эмоции, чувства, приводятся сведения об их значениях. После обобщения, они по лексико-семантическим особенностям определены в две группы: «перифразы, связанные с хорошим-плохим поведением, сознанием человека» и «перифразы, выражающие различное психическое состояние человека», разделены на подгруппы в зависимости от различных смысловых, эквивалентных качеств таких как печаль, трепет, проклятие, отвращение, обида, восхищение, удивление, беспокойство, страх, скука, радость, восторг, утешение, терпимость, хвастовство, вдохновение, нервозность, печаль, смущение, симпатия, поддержка, драйв и т.д.
Библиографические ссылки
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Akar A. Türk Dilinin Tarihi. – İstanbul: Ötüken Yayınları, 2005. – 336 s.
Нургатина А.Р. Абстрактные имена существительные в татарском языке: автореф. ... канд. фил. наук. – Казань, 2012. – 32 с.
Utebekov S. Divân-ı Hikmet’in Kökşetav Nüshasında Anlam Alanları Açısından Türkçe Kökenli İsimler // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2022. – №2(124). – Б. 58–78.
Eren H. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. – Ankara: Bizim Büro Basım Evi, 1999. – 512 s.
Tekin T. Orhon Yazıtları. – İstanbul: Simurg Yayınları, 2010. – 136 s.
Айдаров Ғ. Орхон-Енисей және көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Рауан, 1995. – 160 б.
Caferoğlu A. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011. – 320 s.
Atalay B. Divanü Lȗgat-it Türk Dizini. – Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1986. – 887 s. 9. Ercilasun A.B., Akkoyunlu Z. Kâşgarlı Manmud. Dîvânu Lugâti’t-Türk. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2004. – 995 s.
Gülensoy T. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözlüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. – 1204 s.
Semiz K., Utebekov S. Dîvân-i Hikmet’te Duygu Bildiren Deyimler ve Çağdaş Türk Lehçelerine Yansımaları // Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. – 2024. – №109. – S. 327-354.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. VIII том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. – 742 б.
Türkçe Sözlük. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2005. – 2244 s.
Dinî Terimler Sözlüğü (İmam-Hatip ve Anadolu İmam-Hatip Lisesi Öğrencileri İçin). – Ankara: T.C. Milli Eğitim Bakanlığı, 2012. – 424 s.
Закирова А.С. Қазақ аңыз-әңгімелер тілін оқытудың лингвомәдени және когнитивті аспектілері: фил. ғыл. док. ... дис. – Алматы, 2024. – 192 б.
Kurnaz C. Gönül // İslâm Ansiklopedisi. C. 14. – İstanbul: TDV. – S. 150–152.
Құрышжанұлы Ә. Ескі түркі жазба ескерткіштері. – Алматы: Қайнар, 2001. – 472 б.
Reşit Rahmeti Arat. Kutadgu Bilig. C. I. Metin. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999. – 655 s.
Eraslan K. Divan-ı Hikmet’ten Seçmeler. – Ankara: Kültür Bakanlığı, 1991. – 524 s.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. V том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. – 742 б.
Маралбек Е. Абай поэтикасындағы «көңіл» сөзінің лексика-семантикалық өрісі және құрылымдық моделі // Тілтаным. – 2015. – №4. – Б. 111–120.
Бекжан О. Түркі күлбізік жазба ескерткіштері тілінің семиотика-семантикалық негіздері. – Алматы: Қазығұрт, 2015. – 367 б.
Сабыр М.Б., Исина Ж.А. Орта ғасыр жазба ескерткіштері фразеологиялық және паремиологиялық қорының этномәдени сипаты (ХIV ғ.). – Орал: Ағартушы, 2014. – 188 б.
Tatcı M. Yûnus Emre Dîvânı. – Ankara: Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2021. – 436 s.
Utebekov S. Divân-ı Hikmet’in Dil İncelemesi - Kökşetav Nüshası - (Metin - Gramer - Dizin). – Çanakkale: Paradigma Yayınları, 2022. – 513 s.
Tulum M.M. Dîvân-ı Hikmet: Hikmetler Mecmuası – Mısır Nüshası 1650. – İstanbul: Ketebe Yayınevi, 2019. – 560 s.
Сыздықова Р. Ясауи «Хикметтерінің» тілі. Көп томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Ел-шежіре, 2014. – 664 б.
Жармұхамедұлы М., Шафиғи М., Дәуітұлы С. Қожа Ахмет Ясауи «Диуани Хикмет». – Алматы: Жалын, 1998. – 66 б.
Azmun Y. Hoca Ahmed Yesevî Divan-ı Hikmet. – İstanbul: Yazır Matbaası, 1994. – 326 s.
Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Жазушы, 1962. – 106 б.
REFERENCES
Akar A. Türk Dilinin Tarihi [History of Turkish Language]. – İstanbul: Ötüken Yayınları, 2005. – 336 s. [in Turkish]
Nurgatina A.R. Abstraktnye imena suscestvitelnye v tatarskom iazyke [Abstract nouns in the Tatar language]: avtoref. ... kand. fil. nauk. – Kazan, 2012. – 32 s. [in Russian]
Utebekov S. Divân-ı Hikmet’in Kökşetav Nüshasında Anlam Alanları Açısından Türkçe Kökenli İsimler [Names of Turkish Origin in Terms of Meaning Fields in the Kokşetav Copy of «Divân-ı Hikmet»] // Iasaui universitetinin habarshysy. – 2022. – №2(124). – B. 58–78. [in Turkish]
Eren H. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü [Etymological Dictionary of the Turkish Language]. – Ankara: Bizim Büro Basım Evi, 1999. – 512 s. [in Turkish]
Tekin T. Orhon Yazıtları [Orkhon Inscriptions]. – İstanbul: Simurg Yayınları, 2010. – 136 s. [in Turkish]
Aidarov G. Orhon-Enisei jane kone uygyr jazba eskertkishterinin tili [Orkhon-Yenisei and the language of ancient Uyghur written monuments]. – Almaty: Rauan, 1995. – 160 b. [in Kazakh]
Caferoğlu A. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü [Old Uyghur Turkish Dictionary]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011. – 320 s. [in Turkish] 8. Atalay B. Divanü Lȗgat-it Türk Dizini [Divanü LȗGat-it Türk Directory]. – Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1986. – 887 s. [in Turkish]
Ercilasun A.B., Akkoyunlu Z. Kâşgarlı Manmud. Dîvânu Lugâti’t-Türk [Kashgarli Mahmud. Divanu Lugati’t Turk]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2004. – 995 s. [in Turkish]
Gülensoy T. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözlüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü [Dictionary of Etymology of Turkish Dictionaries in Turkey Turkish]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. – 1204 s. [in Turkish]
Semiz K., Utebekov S. Dîvân-i Hikmet’te Duygu Bildiren Deyimler ve Çağdaş Türk Lehçelerine Yansımaları [Idioms Expressing Emotions in Dîvân-i Hikmet and Their Reflections on Contemporary Turkish Dialects] // Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. – 2024. – №109. – S. 327–354. [in Turkish]
Qazaq adebi tilinin sozdigi. VIII tom [Dictionary of the Kazakh literary language. VIII vol]. – Almaty: A. Baitursynov atyndagy til bilimi instituty, 2011. – 742 b. [in Kazakh]
Türkçe Sözlük [Turkish Dictionary]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2005. – 2244 s. [in Turkish]
Dinî Terimler Sözlüğü [Dictionary of Religious Terms]. – Ankara: T.C. Milli Eğitim Bakanlığı, 2012. – 424 s. [in Turkish]
Zakirova A.S. Qazaq anyz-angimeler tilin oqytudyn lingvomadeni jane kognitivti aspektileri [Linguistic and cognitive aspects of teaching the language of Kazakh legends]: fil. dok. ... dis. – Almaty: Qorqyt Ata atyndagy Qyzylorda universitesi, 2024. – 192 b. [in Kazakh]
Kurnaz C. Gönül [Heart] // İslâm Ansiklopedisi. C. 14. – İstanbul: TDV. – S. 150–152. [in Turkish]
Quryshjanuly A. Eski turki jazba eskertkishteri [Old Turkish written monuments]. – Almaty: Qaynar, 2001. – 472 b. [in Kazakh]
Arat R.R. Kutadgu Bilig [Kutadgu Bilig]. C. I. Metin. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999. – 655 s. [in Turkish]
Eraslan K. Divan-ı Hikmet’ten Seçmeler [Selections from Divan-ı Hikmet]. – Ankara: Kültür Bakanlığı, 1991. – 524 s. [in Turkish]
Qazaq adebi tilinin sozdigi [Dictionary of the Kazakh literary language]. V vol. – Almaty: A. Baytursynov atyndagy til bilimi instituty, 2011. – 742 b. [in Kazakh]
Maralbek E. Abai poetikasyndagy “konil” sozinin leksika-semantikalyq jane qurylymdyq orisi jane modeli [Lexical-semantic field and structural model of the word “mind” in Abai’s poetics] // Тілтаным. – 2015. – №4. – B. 111–120. [in Kazakh]
Bekjan O. Turki kulbizik jazba eskertkishteri tilinin semiotika-semantikalyq negizderi [Semiotics-semantic foundations of the language of Turkic Kulbizik written monuments]. – Almaty: Qazygurt, 2015. – 367 b. [in Kazakh]
Sabyr M.B., Isina J.A. Orta gasyr jazba eskertkishteri frazeologiyalyq jane parmiologiyalyq etnomadeni sipaty (ХIV g.) [Ethnocultural character of the phraseological and paremiological fund of written monuments of the Middle Ages (XIV century)]. – Oral: Agartushy, 2014. – 188 b. [in Kazakh]
Tatcy M. Yunus Emre Divâny [Yunus Emre Divan]. – Ankara: Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2021. – 436 p. [in Turkish]
Utebekov S. Divân-ı Hikmet’in Dil İncelemesi - Kökşetav Nüshası - (Metin - Gramer - Dizin) [Language Analysis of Divân-ı Hikmet - Kökşetav Copy - (Text - Grammar - Index)]. – Chanakkale: Paradigma Yayınları, 2022. – 513 s. [in Turkish]
Tulum M.M. Dîvân-ı Hikmet: Hikmetler Mecmuası – Mısır Nüshası 1650 [Dîvân-ı Hikmet: Journal of Wisdom – Egyptian Copy 1650]. – Istanbul: Ketebe Yayınevi, 2019. – 560 s. [in Turkish]
Syzdyqоvа R. Yasаwi «Hikmetterinin» tili. Kop tоmdyq shygаrmаlаr jinаgy [The language of Yasawi “Wisdom”. Multi-volume collection of works]. – Аlmаty: El-shejire, 2014. – 664 b. [in Kazakh]
Carmuhameduly M., Şafiği M., Dävituly S. Qoja Ahmet Yasavi “Diuani Hikmet” [Khoja Ahmet Yasawi “Hikmet collection”]. – Almaty: Jalyn, 1998. – 66 b. [in Kazakh]
Azmun Y. Hoca Ahmed Yesevî Divan-ı Hikmet [Hoca Ahmed Yesevi Divan-ı Hikmet]. – Istanbul: Yazır Matbaası, 1994. – 326 s. [in Turkish]
Kenesbaev I., Musabaev G. Qazirgi qazaq tili [Modern Kazakh language]. – Almaty: Jazuvshy, 1962. – 106 b. [in Kazakh]
