АХМЕТ ЯСАУИ ХИКМЕТТЕРІНДЕГІ «КӨҢІЛ» ЖӘНЕ «ДИЛ» СӨЗІНІҢ ҚАТЫСУЫМЕН ЖАСАЛҒАН ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ ТІРКЕСТЕРДІҢ ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3 6
Кілт сөздер:
Ясауи хикметтері, абстрактылы атаулар, фразеологиялық тіркестер, лексикалық мағына, семантикалық өріс.Аңдатпа
Мақалада Ясауи хикметтерінде қолданылу жиілігі, мағыналық ерекшелігі, мәндік, ұғымдық алуандығы жағынан ерекше көзге түсетін көңіл және дил сөздерінің қатысуымен жасалған фразеологиялық тіркестердің лексика-семантикалық ерекшеліктеріне байланысты талдау жасалады. Алдымен көңіл сөзінің этимологиясы, қалыптасу, даму процестеріне байланысты кейбір пікірлерге және әртүрлі дереккөздеріндегі анықтамаларға қысқаша тоқталады, мәні, тура және ауыспалы мағыналары, сонымен бірге Ясауи хикметтеріндегі фразалық тіркестерді жасаудағы қызметтері, мағыналық бояулары жайында баяндалады. Одан соң көңіл және дил сөздерінің қатысуымен жасалған фразеологиялық тіркестердің құрамындағы сөздердің байланысу тәсілдеріне қарай және грамматикалық мағынасына (сөз табына қатыстылығы) қарай топтарға ажыртылады. Одан соң мақаланың мақсатына сәйкес адамның мінез-құлқы, қадір-қасиеті, эмоциясы, сезімі секілді әр түрлі психикалық жай-күйін білдіруде үлкен қызмет атқаратын фразеологиялық тіркестерді хикметтегі жолдардың құрамында көрсетіп, олардың білдіретін мағыналары жөнінде мәлімет беріледі. Бұларды жинақтай келе, лексика-семантикалық ерекшеліктеріне қарай жалпылама «адамның жақсы-жаман мінез-құлқына, сана-сезіміне байланысты перифраздар» және «адамның түрлі психикалық жай-күйін білдіретін перифраздар» деген екі топқа ажыратып, олардың қайғы-дерт, тебіреніс, нала, жиіркеніш, өкпе-реніш, сүйсіну, қайран қалу, аңтарылу, қорқу, сескену, қуану, шаттану, жұбану, төзу, мақтану, шабыттану, қобалжу, қынжылу, ұялу, ұнату, қолдау, жетелеу секілді әртүрлі мағыналық, мәндік, баламалық қасиеттеріне қарай ішінара бірнеше топқа ажыратып, көрсетілді.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Akar A. Türk Dilinin Tarihi. – İstanbul: Ötüken Yayınları, 2005. – 336 s.
Нургатина А.Р. Абстрактные имена существительные в татарском языке: автореф. ... канд. фил. наук. – Казань, 2012. – 32 с.
Utebekov S. Divân-ı Hikmet’in Kökşetav Nüshasında Anlam Alanları Açısından Türkçe Kökenli İsimler // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2022. – №2(124). – Б. 58–78.
Eren H. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. – Ankara: Bizim Büro Basım Evi, 1999. – 512 s.
Tekin T. Orhon Yazıtları. – İstanbul: Simurg Yayınları, 2010. – 136 s.
Айдаров Ғ. Орхон-Енисей және көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Рауан, 1995. – 160 б.
Caferoğlu A. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011. – 320 s.
Atalay B. Divanü Lȗgat-it Türk Dizini. – Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1986. – 887 s. 9. Ercilasun A.B., Akkoyunlu Z. Kâşgarlı Manmud. Dîvânu Lugâti’t-Türk. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2004. – 995 s.
Gülensoy T. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözlüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. – 1204 s.
Semiz K., Utebekov S. Dîvân-i Hikmet’te Duygu Bildiren Deyimler ve Çağdaş Türk Lehçelerine Yansımaları // Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. – 2024. – №109. – S. 327-354.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. VIII том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. – 742 б.
Türkçe Sözlük. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2005. – 2244 s.
Dinî Terimler Sözlüğü (İmam-Hatip ve Anadolu İmam-Hatip Lisesi Öğrencileri İçin). – Ankara: T.C. Milli Eğitim Bakanlığı, 2012. – 424 s.
Закирова А.С. Қазақ аңыз-әңгімелер тілін оқытудың лингвомәдени және когнитивті аспектілері: фил. ғыл. док. ... дис. – Алматы, 2024. – 192 б.
Kurnaz C. Gönül // İslâm Ansiklopedisi. C. 14. – İstanbul: TDV. – S. 150–152.
Құрышжанұлы Ә. Ескі түркі жазба ескерткіштері. – Алматы: Қайнар, 2001. – 472 б.
Reşit Rahmeti Arat. Kutadgu Bilig. C. I. Metin. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999. – 655 s.
Eraslan K. Divan-ı Hikmet’ten Seçmeler. – Ankara: Kültür Bakanlığı, 1991. – 524 s.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. V том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. – 742 б.
Маралбек Е. Абай поэтикасындағы «көңіл» сөзінің лексика-семантикалық өрісі және құрылымдық моделі // Тілтаным. – 2015. – №4. – Б. 111–120.
Бекжан О. Түркі күлбізік жазба ескерткіштері тілінің семиотика-семантикалық негіздері. – Алматы: Қазығұрт, 2015. – 367 б.
Сабыр М.Б., Исина Ж.А. Орта ғасыр жазба ескерткіштері фразеологиялық және паремиологиялық қорының этномәдени сипаты (ХIV ғ.). – Орал: Ағартушы, 2014. – 188 б.
Tatcı M. Yûnus Emre Dîvânı. – Ankara: Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2021. – 436 s.
Utebekov S. Divân-ı Hikmet’in Dil İncelemesi - Kökşetav Nüshası - (Metin - Gramer - Dizin). – Çanakkale: Paradigma Yayınları, 2022. – 513 s.
Tulum M.M. Dîvân-ı Hikmet: Hikmetler Mecmuası – Mısır Nüshası 1650. – İstanbul: Ketebe Yayınevi, 2019. – 560 s.
Сыздықова Р. Ясауи «Хикметтерінің» тілі. Көп томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Ел-шежіре, 2014. – 664 б.
Жармұхамедұлы М., Шафиғи М., Дәуітұлы С. Қожа Ахмет Ясауи «Диуани Хикмет». – Алматы: Жалын, 1998. – 66 б.
Azmun Y. Hoca Ahmed Yesevî Divan-ı Hikmet. – İstanbul: Yazır Matbaası, 1994. – 326 s.
Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Жазушы, 1962. – 106 б.
REFERENCES
Akar A. Türk Dilinin Tarihi [History of Turkish Language]. – İstanbul: Ötüken Yayınları, 2005. – 336 s. [in Turkish]
Nurgatina A.R. Abstraktnye imena suscestvitelnye v tatarskom iazyke [Abstract nouns in the Tatar language]: avtoref. ... kand. fil. nauk. – Kazan, 2012. – 32 s. [in Russian]
Utebekov S. Divân-ı Hikmet’in Kökşetav Nüshasında Anlam Alanları Açısından Türkçe Kökenli İsimler [Names of Turkish Origin in Terms of Meaning Fields in the Kokşetav Copy of «Divân-ı Hikmet»] // Iasaui universitetinin habarshysy. – 2022. – №2(124). – B. 58–78. [in Turkish]
Eren H. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü [Etymological Dictionary of the Turkish Language]. – Ankara: Bizim Büro Basım Evi, 1999. – 512 s. [in Turkish]
Tekin T. Orhon Yazıtları [Orkhon Inscriptions]. – İstanbul: Simurg Yayınları, 2010. – 136 s. [in Turkish]
Aidarov G. Orhon-Enisei jane kone uygyr jazba eskertkishterinin tili [Orkhon-Yenisei and the language of ancient Uyghur written monuments]. – Almaty: Rauan, 1995. – 160 b. [in Kazakh]
Caferoğlu A. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü [Old Uyghur Turkish Dictionary]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011. – 320 s. [in Turkish] 8. Atalay B. Divanü Lȗgat-it Türk Dizini [Divanü LȗGat-it Türk Directory]. – Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1986. – 887 s. [in Turkish]
Ercilasun A.B., Akkoyunlu Z. Kâşgarlı Manmud. Dîvânu Lugâti’t-Türk [Kashgarli Mahmud. Divanu Lugati’t Turk]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2004. – 995 s. [in Turkish]
Gülensoy T. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözlüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü [Dictionary of Etymology of Turkish Dictionaries in Turkey Turkish]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. – 1204 s. [in Turkish]
Semiz K., Utebekov S. Dîvân-i Hikmet’te Duygu Bildiren Deyimler ve Çağdaş Türk Lehçelerine Yansımaları [Idioms Expressing Emotions in Dîvân-i Hikmet and Their Reflections on Contemporary Turkish Dialects] // Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. – 2024. – №109. – S. 327–354. [in Turkish]
Qazaq adebi tilinin sozdigi. VIII tom [Dictionary of the Kazakh literary language. VIII vol]. – Almaty: A. Baitursynov atyndagy til bilimi instituty, 2011. – 742 b. [in Kazakh]
Türkçe Sözlük [Turkish Dictionary]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2005. – 2244 s. [in Turkish]
Dinî Terimler Sözlüğü [Dictionary of Religious Terms]. – Ankara: T.C. Milli Eğitim Bakanlığı, 2012. – 424 s. [in Turkish]
Zakirova A.S. Qazaq anyz-angimeler tilin oqytudyn lingvomadeni jane kognitivti aspektileri [Linguistic and cognitive aspects of teaching the language of Kazakh legends]: fil. dok. ... dis. – Almaty: Qorqyt Ata atyndagy Qyzylorda universitesi, 2024. – 192 b. [in Kazakh]
Kurnaz C. Gönül [Heart] // İslâm Ansiklopedisi. C. 14. – İstanbul: TDV. – S. 150–152. [in Turkish]
Quryshjanuly A. Eski turki jazba eskertkishteri [Old Turkish written monuments]. – Almaty: Qaynar, 2001. – 472 b. [in Kazakh]
Arat R.R. Kutadgu Bilig [Kutadgu Bilig]. C. I. Metin. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999. – 655 s. [in Turkish]
Eraslan K. Divan-ı Hikmet’ten Seçmeler [Selections from Divan-ı Hikmet]. – Ankara: Kültür Bakanlığı, 1991. – 524 s. [in Turkish]
Qazaq adebi tilinin sozdigi [Dictionary of the Kazakh literary language]. V vol. – Almaty: A. Baytursynov atyndagy til bilimi instituty, 2011. – 742 b. [in Kazakh]
Maralbek E. Abai poetikasyndagy “konil” sozinin leksika-semantikalyq jane qurylymdyq orisi jane modeli [Lexical-semantic field and structural model of the word “mind” in Abai’s poetics] // Тілтаным. – 2015. – №4. – B. 111–120. [in Kazakh]
Bekjan O. Turki kulbizik jazba eskertkishteri tilinin semiotika-semantikalyq negizderi [Semiotics-semantic foundations of the language of Turkic Kulbizik written monuments]. – Almaty: Qazygurt, 2015. – 367 b. [in Kazakh]
Sabyr M.B., Isina J.A. Orta gasyr jazba eskertkishteri frazeologiyalyq jane parmiologiyalyq etnomadeni sipaty (ХIV g.) [Ethnocultural character of the phraseological and paremiological fund of written monuments of the Middle Ages (XIV century)]. – Oral: Agartushy, 2014. – 188 b. [in Kazakh]
Tatcy M. Yunus Emre Divâny [Yunus Emre Divan]. – Ankara: Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2021. – 436 p. [in Turkish]
Utebekov S. Divân-ı Hikmet’in Dil İncelemesi - Kökşetav Nüshası - (Metin - Gramer - Dizin) [Language Analysis of Divân-ı Hikmet - Kökşetav Copy - (Text - Grammar - Index)]. – Chanakkale: Paradigma Yayınları, 2022. – 513 s. [in Turkish]
Tulum M.M. Dîvân-ı Hikmet: Hikmetler Mecmuası – Mısır Nüshası 1650 [Dîvân-ı Hikmet: Journal of Wisdom – Egyptian Copy 1650]. – Istanbul: Ketebe Yayınevi, 2019. – 560 s. [in Turkish]
Syzdyqоvа R. Yasаwi «Hikmetterinin» tili. Kop tоmdyq shygаrmаlаr jinаgy [The language of Yasawi “Wisdom”. Multi-volume collection of works]. – Аlmаty: El-shejire, 2014. – 664 b. [in Kazakh]
Carmuhameduly M., Şafiği M., Dävituly S. Qoja Ahmet Yasavi “Diuani Hikmet” [Khoja Ahmet Yasawi “Hikmet collection”]. – Almaty: Jalyn, 1998. – 66 b. [in Kazakh]
Azmun Y. Hoca Ahmed Yesevî Divan-ı Hikmet [Hoca Ahmed Yesevi Divan-ı Hikmet]. – Istanbul: Yazır Matbaası, 1994. – 326 s. [in Turkish]
Kenesbaev I., Musabaev G. Qazirgi qazaq tili [Modern Kazakh language]. – Almaty: Jazuvshy, 1962. – 106 b. [in Kazakh]
