ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
0 3
Кілт сөздер:
фразеологизмдер, этнолингвистика, қазақ тілі, түрік тілі, мәдени сабақтастық, ұлттық бірегейлік, түркі елдері.Аңдатпа
Бұл мақалада қазақ және түрік тілдеріндегі фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты құрылымдық және мағыналық жағынан жан-жақты талданады, олардың бойындағы өзара ұқсастықтары топтастырылып, ерекшеліктері айқындалады. Фразеологизмдер белгілі бір ұлттың мәдениетін, рухани құндылықтарын, дүниетанымын, сондай-ақ тіл құбылысының даму тарихын айқындауға қатысатын маңызды тілдік бірліктер болғандықтан, әр халықтың тілінде қалыптасқан тұрақты тіркестер арқылы көрініс табатын салт-дәстүрлері, ұлттық ерекшеліктері және әлеуметтік-мәдени құндылықтары зерделенеді. Қазақ және түрік тілдеріндегі фразеологиялық бірліктерді зерттеу арқылы екі елдің этнолингвистикалық ерекшеліктері, тарихи байланыстары мен мәдени сабақтастықтары анықталады. Мақалада фразеологизмдердің шығу тегі, олардың лингвистикалық ерекшеліктері, ұлттық-мәдени бояуы мен оларды зерттеудің маңызына назар аударылады, қазақ тіліндегі фразеологизмдердің алуан түрлілігі мен олардың қазақ мәдениеті мен менталитетін айқындаудағы рөлі талданады. Нысанаға алынған екі халықтың фразеологизмдеріндегі ортақ және өзіне тән ерекшеліктері салыстырмалы түрде қарастырылып, олардың мағыналық құрылымы мен қолданылу аясы этнолингвистикалық тұрғыда түсіндіріледі. Сондай-ақ, фразеологизмдердің тілдегі рөлі, олардың мәдениетаралық қарым-қатынастардағы және ұлттық бірегейлікті қалыптастырудағы маңызы жан-жақты ашылады. Зерттеудің нәтижелері қазақ және түрік тілдеріндегі фразеологизмдерді салыстырмалы талдау арқылы этнолингвистикалық көзқарасты кеңейтуге жол ашады.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Авакова Р.А. Қазақ фразеологизмдерінің семантикасы: фил. ғыл. док. ... автореф. – Алматы, 2003. – 38 б. 2. Уәлиев Н. Фразеология және тілдік норма. – Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1998. – 128 б.
Смағұлова Г. Қазақ фразеологиясының қазіргі ғылыми парадигмалары // ҚР ҰҒА-ның хабаршысы. – 2014. – №1. – Б. 44–57.
Kaçar Е., Bainiyazov А. Ural Batır Destanı’nda Posthümanist İzler: İnsanmerkezcilik Eleştirisi ve Dünya-oluş // Folklor/Edebiyat. – 2024. – Cilt 30. Sayı 118. – S. 377–394. https://doi.org/10.22559/folklor.2631
Мусаев К.М. Лексикология тюркских языков. – М.: Наука, 1984. – 228 с.
Қалыбаева Қ.С. Салыстырмалы түркі фразеологиясы (Қыпшақ тобындағы тілдердің материалы бойынша): фил. ғыл. док. ... автореф. – Алматы, 2010. – 12 б.
Маслова В.А. Когнитивная лингвистика: учебное пособие. – Минск: Тетра Системс, 2004. – 256 с.
Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері // Тілтаным. – 2001. – №4. – Б. 39–43.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 14-том / Құраст.: М. Малмақов, Қ. Есенова, Б. Хинаят және т.б. – Алматы: Дәуір, 2011. – 800 б.
Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі. – Алматы: Сөздік-Словарь, 1997. – 368 б.
Гаджиева Н.З. Проблемы тюркской ареальной лингвистики. Среднеазиатский ареал. –М.: Наука, 1975. – 303 с.
Сәтенова С.К. Қазіргі фразеологиялық зерттеулердің бағыт-бағдары // Ғылымдағы ғұмыр: Ана тілі және Түркі әлемі. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: Елтаным, 2014. – Б. 76–79. 13. Yüksel A., Yılmaz L. Ingilizce – Türkçe – Arapça Sözlük (Atasözleri ve Deyimler). – Ankara: Birleşik Yayınları, 1993. – 28 s.
Кеңесбаев І. Фразеологиялық сөздік. – Алматы: Арыс, 2007. – 800 б.
Байниязов А.Ж., Байниязова Ж.Т. Түрікше-қазақша сөздік. – Алматы: Атамұра, 2007. –794 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 3-том / Құраст.: Б. Сүйерқұлова, Т. Жанұзақ, О. Жұбаева және т.б. – Алматы: Дәуір, 2011. – 744 б.
Жалмаханов Ш.Ш., Жартыбаев А.Е. Түркілік «от» ұғымының этимологиясы // Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің хабаршысы. Филология сериясы. – 2021. – №2 (135). – Б. 40–54. https://doi.org/10.32523/2616-678X-2021-135-2-40-54
Tanpınar A.H. XIX Asır Türk Edebiyatı Tarihi. – İstanbul: Çağlayan basımevi, 1988. – 153 s.
Pala İ. Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. – Ankara: Sevinç Matbaası, 1989. – 55 s.
Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы: оқулық. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2006. – 186 б.
Арабша-қазақша түсіндірме сөздік. Қазақ тіліндегі араб сөздері / құраст. Н.Д. Оңдасынов. 1-том. – Алматы: Білім, 2010. – 167 б.
Мухитдинов Р.С. Діни терминдер сөздігі. – Алматы, 2012. – 140 б.
Исламдық терминдер сөздігі / Құраст.: М. Исахан, М. Муслимов, С. Көкенай, Б. Сыддықов. – Астана: Дін мәселелері жөніндегі ғылыми-зерттеу және талдау орталығы, 2015. – 60 б.
Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі. Кіт.: Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі. – Алматы: Арыс, 2004. – Б. 3–216.
Pansat Zh., Khalikova N. Semantic Features of Color in Emotional, Expressive Words: The Concept of «Blue» in the Kazakh Language // International Journal of Society, Culture & Language. – 2023. – Vol. 11(2). – P. 85–93. https://doi.org/10.22034/ijscl.2023.556420.2676
Aksoy Ö.A. Deyimler sözlüğü. – İstanbul: İnkilap Kitabevi, 2020. – 1205 s.
REFERENCES
Avakova R.A. Qazaq frazeologizmderіnіn semantikasy: fil. fyl. dok. ... avtoref. [Semantics of Kazakh phraseology: abstract]. – Almaty, 2003. – 38 b. [in Kazakh]
Ualiev N. Frazeologia jane tіldіk norma [Phraseology and language norm]. – Almaty: Respublikalyq baspa kabinetі, 1998. – 128 b. [in Kazakh]
Smagulova G. Qazaq frazeologiasynyn qazіrgі gylymi paradigmalary [Modern scientific paradigms of Kazakh phraseology] // QR UGA-nyn habarshysy. – 2014. – №1. – B. 44–57. [in Kazakh]
Kaçar E., Bainiyazov A. Ural Batır Destanı’nda Posthümanist İzler: İnsanmerkezcilik Eleştirisi ve Dünya-oluş [Posthumanist Traces in the Ural Sinking Saga: A Critique of Anthropocentrism and World-becoming] // Folklor/Edebiyat. – 2024. – Cilt 30. Sayı 118. – S. 377–394. https://doi.org/10.22559/folklor.2631 [in Turkish]
Musaev K.M. Leksikologia tiurkskih iazykov [Lexicology of the Turkic languages]. – M.: Nauka, 1984. – 228 s. [in Russian]
Qalybaeva Q.S. Salystyrmaly turkі frazeologiasy (Qypshaq tobyndagy tіlderdіn materialy boiynsha): fil. gyl. dok. ... avtoref. [Comparative Turkic phraseology (on the material of languages of the Kipchak group): abstract]. – Almaty, 2010. – 12 b. [in Kazakh]
Maslova V.A. Kognitivnaia lingvistika: uchebnoe posobie [Cognitive Linguistics: a textbook]. – Minsk: Tetra Sistems, 2004. – 256 s. [in Russian]
Mankeeva J. Qazaq tіlіn zertteudіn kognitivtіk negіzderі [Cognitive foundations of the study of the Kazakh language] // Tіltanym. – 2001. – №4. – B. 39–43. [in Kazakh]
Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі. On bes tomdyq. 14-tom [Dictionary of the Kazakh literary language. Fifteen volumes. Volume 14] / Qurast.: M. Malmaqov, Q. Esenova, B. Hinaiat jane t.b. – Almaty: Dauіr, 2011. – 800 b. [in Kazakh]
Qazaq dasturlі madenietіnіn enciklopedialyq sozdіgі [Encyclopedic Dictionary of Kazakh traditional culture]. – Almaty: Sozdіk-Slovar, 1997. – 368 b. [in Kazakh]
Gadjieva N.Z. Problemy tiurkskoi arealnoi lingvistiki. Sredneaziatskiy areal [Problems of Turkic areal linguistics. The Central Asian area]. – M.: Nauka, 1975. – 303 s. [in Russian]
Satenova S.K. Qazіrgі frazeologialyq zertteulerdіn bagyt-bagdary [Directions of modern phraseological research] // Gylymdagy gumyr: Ana tіlі jane Turkі alemі. Halyqaralyq gylymi-teorialyq konferencia materialdary. – Almaty: Eltanym, 2014. – B. 76–79. [in Kazakh]
Yüksel A., Yılmaz L. Ingilizce – Türkçe – Arapça Sözlük (Atasözleri ve Deyimler) [Arabic Turkish - English Dictionary (Proverbs and Idioms)]. – Ankara: Birleşik Yayınları, 1993. – 28 s. [in Turkish]
Kenesbaev І. Frazeologialyq sozdіk [Phraseological dictionary]. – Almaty: Arys, 2007. – 800 b. [in Kazakh]
Bainiazov A.J., Bainiazova J.T. Turіkshe-qazaqsha sozdіk [Turkish-Kazakh dictionary]. – Almaty: Atamura, 2007. – 794 b. [in Kazakh]
Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі. On bes tomdyq. 3-tom [Dictionary of the Kazakh literary language. Fifteen volumes. Volume 3] / Qurast.: B. Suierqulova, T. Januzaq, O. Jubaeva jane t.b. – Almaty: Dauir, 2011. – 744 b. [in Kazakh]
Jalmahanov Sh.Sh., Jartybaev A.E. Turkіlіk «ot» ugymynyn etimologiasy [Etymology of the Turkic concept of “fire”] // L.N. Gumilev atyndagy Eurazia ulttyq universitetіnіn habarshysy. Filologia seriasy. – 2021. – №2 (135). – B. 40–54. https://doi.org/10.32523/2616-678X-2021-135-2-40-54 [in Kazakh]
Tanpınar A.H. XIX Asır Türk Edebiyatı Tarihi [The history of Turkish literature of the 19th century]. – İstanbul: Çağlayan basımevi, 1988. – 153 s. [in Turkish]
Pala İ. Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü [Encyclopedic Dictionary of Divan Poetry]. – Ankara: Sevinç Matbaası, 1989. – 55 s. [in Turkish]
Qqaliev G., Bolganbaev A. Qazіrgі qazaq tіlіnіn leksikologiasy men frazeologiasy: oqulyq [Lexicology and phraseology of the modern Kazakh language: textbook]. – Almaty: Sozdіk-Slovar, 2006. – 186 b. [in Kazakh]
Arabsha-qazaqsha tusіndіrme sozdіk. Qazaq tіlіndegі arab sozderі [Arabic-Kazakh Explanatory Dictionary. Arabic words in Kazakh] / qurast. N.D. Ondasynov. 1-tom. – Almaty: Bіlіm, 2010. – 167 b. [in Kazakh]
Muhitdinov R.S. Dіni terminder sozdіgі [Dictionary of religious terms]. – Almaty, 2012. – 140 b. [in Kazakh]
Islamdyq terminder sozdіgі [Dictionary of Islamic terms] / Qurast.: M. Isahan, M. Muslimov, S. Kokenai, B. Syddyqov. – Astana: Dіn maselelerі jonіndegі gylymi-zertteu jane taldau ortalygy, 2015. – 60 b. [in Kazakh]
Syzdyqova R. Abaidyn soz ornegі. In: Abai jane qazaqtyn ulttyq adebi tіlі [Abai's word expression. In: Abai and the Kazakh national literary language]. – Almaty: Arys, 2004. – B. 3–216. [in Kazakh]
Pansat Zh., Khalikova N. Semantic Features of Color in Emotional, Expressive Words: The Concept of «Blue» in the Kazakh Language // International Journal of Society, Culture & Language. – 2023. – Vol. 11(2). – P. 85–93. https://doi.org/10.22034/ijscl.2023.556420.2676
Aksoy Ö.A. Deyimler sözlüğü [Dictionary of idioms]. – İstanbul: İnkilap Kitabevi, 2020. – 1205 s. [in Turkish]
