Қазақстан жеріндегі түркі-моңғол негізді топонимдердің будандасуы
2 7
Кілт сөздер:
тарихи география, будан топоним, гидроним, ороним, түркі-моңғол тілдік байланысы, этимология, атау қоюдың уәжі.Аңдатпа
Қазақстан геотарихи кеңістігіндегі түркі-моңғол негізді топонимдерді зерттеудің мәдени және тарихи маңызы зор. Қазақ ономастикасында түркі-моңғол негізді топонимдерге қатысты мәселенің қатары ауқымды екені белгілі. Мақалада соның бір ғана бөлігі – түркі (қазақ) және моңғол тілі элементтерінен құралған будан топонимдер жайы талданады. Зерттеудің мақсаты – түркі (қазақ)-моңғол негізді топонимдердің этимологиясын қарастыра отырып, олардың будандасу себептерін анықтау. Ізденіс жұмысының эмпирикалық материалы ретінде зерттеу нысанының нақтылығы үшін кейбір будан топонимдер мен будан оронимдер алынды. Іріктеліп алынған онимдер лексика-семантикалық, құрылымдық тұрғыдан жіктееліп, сипатталды. Зерттеу нәтижесінде будан топонимдердің 1) бірінші сыңары қазақ, екінші сыңары моңғол сөзінен құралған, 2) бірінші сыңары моңғол, екінші сыңары қазақ сөзінен құралған, 3) моңғол тілді негізге қазақ тілі қосымшасының жалғануы арқылы құралған, 4) бинарлық оппозициялы құрылымда құралған және 5) бірінші сыңары моңғол сөзінен, екінші сыңары түркі-моңғол немесе керісінше бірінші сыңары түркі-моңғол, екінші сыңары моңғол сөзінен құралған түрлерінің бірқатарының этимологиялық түсіндірмесі берілді. Будан топонимдер құрылымының, негізінен, екі құрамды, кейде үш құрамды түбірден қалыптасқандығы арнайы мысалдармен сипатталды. Топонимжасамда түбір негізбен қатар қосымшалардың да белсенді түрде қолданылатыны анықталды. Будан топонимдердің бойында байқалатын маңызды құбылыс – бинарлық оппозицияның көрінісі, яғни топонимдердің семантикалық қарама-қайшылыққа құрылуы да зерттеу материалы ретінде қарастырылды.
Әдебиеттер тізімі
KAYNAKLAR
Туймебаев Ж. История тюрко-казахско-монгольских этноязыковых взаимоотношений. – Астана: АО «Астана Полиграфия», 2008. – 369 с.
Конкашпаев Г. Географические названия монгольского происхождения // Известия АН КазССР. Серия филологии и искусствоведения. – 1959. – Вып. І (11). – С. 85–98.
Сағидолдақызы Г. Түркі (қазақ) және моңғол халықтарының тарихи-мәдени байланыстарының топонимияда бейнеленуі. – Алматы: Полиграфист, 2000. – 254 б.
Бияров Б. Особенности монголоязычных топонимов казахского Алтая // Материалы ХІ международной научно-практической конференции «Инновации в науке», Часть І. – Новосибирск: Сибирская ассоциация консультантов, 2012. – С. 63–72.
Дыбо А.В., Байбосын А.М., Кенжалин К.К., Бегимова Г.А., Абдуалиулы Б., Хонинов В.Н. Еще раз о монгольском языковом пласте в казахских топонимах // Вопросы ономастики. – 2024. – Том 21, №1. – С. 27–71.
Әбдірахманов А. Топонимика және этимология. – Алматы: Ғылым, 1975. – 204 б.
Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминологии. – М.: Наука, 1978. – 199 с.
Қашқари М. Түрік тілінің сөздігі (Диуани лұғат-ит-түрік). 1-том. – Алматы: Хант, 1997. – 590 б. 9. Дыбо А.В. Этимологический словарь тюркских языков. Том 9 (дополнительный). Этимологический словарь базисной лексики тюркских языков. – Астана: Prosper Print, 2013. – 616 с.
Конкашпаев Г.К. Словарь казахских географических названий. – Алматы: Изд. Акад. наук КазССР, 1963. – 185 с.
Базылхан Б. Казах-монгол толь = Қазақша-монғолша сөздік. – Улаанбаатар, 1977. – 392 б.
Қойшыбаев Е. Қазақстанның жер-су аттары сөздігі – Алматы: Мектеп, 1985. – 256 б.
Абдрахманов С.А., Шарапханова Ж.М. Проблемы этимологии восстановленных исторических названий на примере некоторых орографических объектов Казахстана // Вопросы географии и геоэкологии. – 2017. – №2. – С. 99–104.
Қосымова Г. Тарихи атаулардың этимологиясы (жер-су атаулары мен тайпа аттары). – Алматы: Эпиграф, 2019. – 216 б.
Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. – М.: Наука, 1973. – 366 c.
Бияров Б. Қазақ топонимдерінің типтік үлгілері. – Астана: Ш. Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығы, 2013. – 431 б.
Семби М. Память тюрко-монгольской: истоки и символика топонимов. – Алматы: КазНИИК, 2013. – 296 с.
Мурзаев Э. Очерки топонимики. – М.: Мысль, 1974. – 382 с.
Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков (Общетюрские и межтюркские основы на буквы «К», «Қ»). – М.: Наука, 1997. – 368 с.
REFERENCES
Tuimebaev J. Istoria turko-kazahsko-mongolskih etnoiazykovyh vzaimootnosheni [The history of Turkic-Kazakh-Mongolian ethno-linguistic relations]. – Astana: AO “Astana Poligrafia”, 2008. – 369 b. [in Russian]
Konkashpaev G. Geograficheskie nazvania mongolskogo proishojdenia [Geographical names of Mongolian origin] // Izvestia AN KazSSR. Seria Filologii i Iskusstvovedenia. – 1959. – Vyp. I (11). – S. 85–98. [in Russian]
Sagidoldaqyzy G. Turkı (qazaq) zhane mongol halyqtarynyn tarihi-madeni bailanystarynyn toponimiada beinelenui [Reflection in toponymy of the historical and cultural ties of the Turkic (Kazakh) and Mongolian people’s]. – Almaty: Poligrafist, 2000. – 254 b. [in Kazakh]
Biarov B. Osobenosti mongoloiazychnyh toponimov kazahskogo Altaia » [Features of the Mongolian- speaking toponyms of the Kazakh Altai] // Materialy ХІ mezdunarodnoi naushno-praktisheskoi konferensii «Onnovasii v nauke, Part I. – Novosibirsk: Sibirskaia asociacia konsultantov, 2012. – S. 63–72. [in Russian]
Dybo A.V., Baibosyn A.M., Kenzhalin K.K., Begimova G.A., Abdualiuly B., Honinov V.N. Eshe raz o mongolskom iazykovom plaste v kazahskih toponimah [Once again about the Mongolian linguistic layer in Kazakh toponyms] // Voprosy onomastiki. – 2024. – Tom 21, №1. – S. 27–71. [in Russian]
Abdirahmanov A. Toponimika zhane etimologia [Toponymy and etymology]. – Almaty: Gylym, 1975. – 204 b. [in Kazakh]
Podolskaia N.V. Slovar ruskoi onomasticheskoi terminologii [Dictionary of Russian onomastic terminology]. – M.: Nauka, 1978. – 199 s. [in Russian]
Qashqari M. Turik tilinin sozdigi: (Diuani lugat-it-turik) [Dictionary of the Turkish language: (Diwani lugat-it-Turkish). 1-tom. – Almaty: Hant, 1997. – 590 b. [in Kazakh]
Dybo A.V. Etimologicheski slovar turkskih iazykov. Tom 9 (dopolnitelnyi). Etimologicheski slovar bazisnoi leksiki turkskih iazykov [Etymological dictionary of Turkic languages. Volume 9 (expanded). Etymological dictionary of the basic vocabulary of the Turkic languages]. – Astana: Prosper Print, 2013. – 616 s. [in Russian]
Konkashpayev G.K. Slovar kazahskih geografiacheskih nazvani [Dictionary of Kazakh geographical names]. – Almaty: Izd. Akad. nauk KazSSR, 1963. – 185 s. [in Russian]
Bazylhan B. Kazah-mongol tol = Qazaqşa-mongolsha sozdık [Kazakh-Mongolian dictionary]. – Ulaanbaatar, 1977. – 392 b. [in Kazakh] 12. Qoishybayev E. Qazaqstannyn jer-su attary sozdigi [Dictionary of land and water names of Kazakhstan]. – Almaty: Mektep, 1985. – 256 b. [in Kazakh]
Abdrahmanov S.A., Sharaphanova J.M. Problemy etimologii vosstanovlennyh istoricheskih nazvani na primere nekotoryh orograficheskih obektov Kazahstana [Problems of etymology of restored historical names on the example of some orographic objects of Kazakhstan] // Voprosi geografii I geoekologii. – 2017. – №2. – S. 99–104. [in Russian]
Qosymova G. Tarihi ataulardyn etimologiasy (jer-su ataulary men taipa attary) [Etymology of historical names (place and water names and tribe names)]. – Almaty: Epigraph, 2019. – 216 b. [in Kazakh]
Superanskaia A.V. Obshaia teoria imeni sobstvennogo [General theory of own name]. – M.: Nauka, 1973. – 366 s. [in Russian]
Biarov B. Qazaq toponimderinin tiptik ulgileri [Typical examples of Kazakh toponyms]. – Astana: Sh. Shaiahmetov atyndagy Tilderdi damytudun respublikalyq uilestiru-adistemelik ortalygy, 2013. – 431 b. [in Kazakh]
Sembi M. Pamiat turko-mongolskoi: istoki i simvolika toponimov [Turko-Mongolian memory: origins and symbolism of toponyms]. – Almaty: KazNIIK, 2013. – 296 s. [in Russian]
Murzaev E. Ocherki toponimiki [Essays on Toponymy]. – M.: Mysl, 1974. – 382 s. [in Russian]
Sevortian E.V. Etimologicheski slovar turkskih iazykov (Obsheturskie i mejturkskie osnovy na bukvy «K», «Q») [Etymological dictionary of Turkic languages (Common Turkic and inter-Turkic stems starting with the letters “K”, “Q”]. – M.: Nauka, 1997. – 368 s. [in Russian]
