KAZAKİSTAN’DAKİ TÜRK-MOĈOL KÖKENLI TOPONİMKERİN İSİMSEL MELEZLEŞMESİ
2 7
Anahtar Kelimeler:
tarihsel coğrafi, melez toponim, hidronim, oronim, Türk-Moğol dil ilişkisi, etimoloji, adlandırma nedeni.Özet
Kazakistan’ın jeotarihî alanındaki Türk-Moğol kökenli toponimlerin incelenmesi kültürel ve tarihî açıdan büyük bir önem taşımaktadır. Kazak onomastiğinde Türk-Moğol kökenli toponimlerle ilgili meselelerin oldukça kapsamlı olduğu bilinmektedir. Bu makalede yalnızca bu toponimlerin bir bölümü, yani Türk kökenli (Kazakça) ve Moğolca dil unsurlarından oluşan melez toponimlerin durumu incelenmektedir. Araştırmanın amacı, Türk (Kazak) - Moğol kökenli toponimlerin etimolojisini ele alarak bunların melezleşme sebeplerini açıklığa kavuşturmaktır. Araştırmanın ampirik materyali olarak, konunun somutlaşması için bazı melez hidronimler ve melez oronimler seçildi. Seçilerek ele alınan onimler leksiko-semantik ve yapısal açıdan sınıflandırılarak tasvir edilmiştir. Araştırma sonucunda, melez toponimlerin 1) ilk bileşeni Kazakça, ikinci bileşeni Moğolca kelimeden oluşan, 2) ilk bileşeni Moğolca, ikinci bileşeni Kazakça kelimeden oluşan, 3) Moğolca temele Kazakça eklerin ilavesiyle oluşan, 4) ikili karşıtlık (binary opposition) yapısında oluşturulan ve 5) ilk bileşeni Moğolca kelime olup, ikinci bileşeni Türk-Moğol veya tam tersine ilk bileşeni Türk-Moğol, ikinci bileşeni Moğolca kelime olan türlerden bir kısmının etimolojik açıklaması yapıldı. Melez toponimlerin yapısının genellikle iki köklü, bazen de üç köklü bileşenlerden oluştuğu özel örneklerle açıklandı. Toponim oluşturma sürecinde kök unsurların yanı sıra eklerin de aktif olarak kullanıldığı analiz edildi. Melez toponimlerde gözlemlenen önemli bir olgu olan ikili zıtlık prensibinin, yani toponimlerin anlamsal karşıtlık üzerine kurgulanması da araştırma materyali olarak incelendi.
Referanslar
KAYNAKLAR
Туймебаев Ж. История тюрко-казахско-монгольских этноязыковых взаимоотношений. – Астана: АО «Астана Полиграфия», 2008. – 369 с.
Конкашпаев Г. Географические названия монгольского происхождения // Известия АН КазССР. Серия филологии и искусствоведения. – 1959. – Вып. І (11). – С. 85–98.
Сағидолдақызы Г. Түркі (қазақ) және моңғол халықтарының тарихи-мәдени байланыстарының топонимияда бейнеленуі. – Алматы: Полиграфист, 2000. – 254 б.
Бияров Б. Особенности монголоязычных топонимов казахского Алтая // Материалы ХІ международной научно-практической конференции «Инновации в науке», Часть І. – Новосибирск: Сибирская ассоциация консультантов, 2012. – С. 63–72.
Дыбо А.В., Байбосын А.М., Кенжалин К.К., Бегимова Г.А., Абдуалиулы Б., Хонинов В.Н. Еще раз о монгольском языковом пласте в казахских топонимах // Вопросы ономастики. – 2024. – Том 21, №1. – С. 27–71.
Әбдірахманов А. Топонимика және этимология. – Алматы: Ғылым, 1975. – 204 б.
Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминологии. – М.: Наука, 1978. – 199 с.
Қашқари М. Түрік тілінің сөздігі (Диуани лұғат-ит-түрік). 1-том. – Алматы: Хант, 1997. – 590 б. 9. Дыбо А.В. Этимологический словарь тюркских языков. Том 9 (дополнительный). Этимологический словарь базисной лексики тюркских языков. – Астана: Prosper Print, 2013. – 616 с.
Конкашпаев Г.К. Словарь казахских географических названий. – Алматы: Изд. Акад. наук КазССР, 1963. – 185 с.
Базылхан Б. Казах-монгол толь = Қазақша-монғолша сөздік. – Улаанбаатар, 1977. – 392 б.
Қойшыбаев Е. Қазақстанның жер-су аттары сөздігі – Алматы: Мектеп, 1985. – 256 б.
Абдрахманов С.А., Шарапханова Ж.М. Проблемы этимологии восстановленных исторических названий на примере некоторых орографических объектов Казахстана // Вопросы географии и геоэкологии. – 2017. – №2. – С. 99–104.
Қосымова Г. Тарихи атаулардың этимологиясы (жер-су атаулары мен тайпа аттары). – Алматы: Эпиграф, 2019. – 216 б.
Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. – М.: Наука, 1973. – 366 c.
Бияров Б. Қазақ топонимдерінің типтік үлгілері. – Астана: Ш. Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығы, 2013. – 431 б.
Семби М. Память тюрко-монгольской: истоки и символика топонимов. – Алматы: КазНИИК, 2013. – 296 с.
Мурзаев Э. Очерки топонимики. – М.: Мысль, 1974. – 382 с.
Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков (Общетюрские и межтюркские основы на буквы «К», «Қ»). – М.: Наука, 1997. – 368 с.
REFERENCES
Tuimebaev J. Istoria turko-kazahsko-mongolskih etnoiazykovyh vzaimootnosheni [The history of Turkic-Kazakh-Mongolian ethno-linguistic relations]. – Astana: AO “Astana Poligrafia”, 2008. – 369 b. [in Russian]
Konkashpaev G. Geograficheskie nazvania mongolskogo proishojdenia [Geographical names of Mongolian origin] // Izvestia AN KazSSR. Seria Filologii i Iskusstvovedenia. – 1959. – Vyp. I (11). – S. 85–98. [in Russian]
Sagidoldaqyzy G. Turkı (qazaq) zhane mongol halyqtarynyn tarihi-madeni bailanystarynyn toponimiada beinelenui [Reflection in toponymy of the historical and cultural ties of the Turkic (Kazakh) and Mongolian people’s]. – Almaty: Poligrafist, 2000. – 254 b. [in Kazakh]
Biarov B. Osobenosti mongoloiazychnyh toponimov kazahskogo Altaia » [Features of the Mongolian- speaking toponyms of the Kazakh Altai] // Materialy ХІ mezdunarodnoi naushno-praktisheskoi konferensii «Onnovasii v nauke, Part I. – Novosibirsk: Sibirskaia asociacia konsultantov, 2012. – S. 63–72. [in Russian]
Dybo A.V., Baibosyn A.M., Kenzhalin K.K., Begimova G.A., Abdualiuly B., Honinov V.N. Eshe raz o mongolskom iazykovom plaste v kazahskih toponimah [Once again about the Mongolian linguistic layer in Kazakh toponyms] // Voprosy onomastiki. – 2024. – Tom 21, №1. – S. 27–71. [in Russian]
Abdirahmanov A. Toponimika zhane etimologia [Toponymy and etymology]. – Almaty: Gylym, 1975. – 204 b. [in Kazakh]
Podolskaia N.V. Slovar ruskoi onomasticheskoi terminologii [Dictionary of Russian onomastic terminology]. – M.: Nauka, 1978. – 199 s. [in Russian]
Qashqari M. Turik tilinin sozdigi: (Diuani lugat-it-turik) [Dictionary of the Turkish language: (Diwani lugat-it-Turkish). 1-tom. – Almaty: Hant, 1997. – 590 b. [in Kazakh]
Dybo A.V. Etimologicheski slovar turkskih iazykov. Tom 9 (dopolnitelnyi). Etimologicheski slovar bazisnoi leksiki turkskih iazykov [Etymological dictionary of Turkic languages. Volume 9 (expanded). Etymological dictionary of the basic vocabulary of the Turkic languages]. – Astana: Prosper Print, 2013. – 616 s. [in Russian]
Konkashpayev G.K. Slovar kazahskih geografiacheskih nazvani [Dictionary of Kazakh geographical names]. – Almaty: Izd. Akad. nauk KazSSR, 1963. – 185 s. [in Russian]
Bazylhan B. Kazah-mongol tol = Qazaqşa-mongolsha sozdık [Kazakh-Mongolian dictionary]. – Ulaanbaatar, 1977. – 392 b. [in Kazakh] 12. Qoishybayev E. Qazaqstannyn jer-su attary sozdigi [Dictionary of land and water names of Kazakhstan]. – Almaty: Mektep, 1985. – 256 b. [in Kazakh]
Abdrahmanov S.A., Sharaphanova J.M. Problemy etimologii vosstanovlennyh istoricheskih nazvani na primere nekotoryh orograficheskih obektov Kazahstana [Problems of etymology of restored historical names on the example of some orographic objects of Kazakhstan] // Voprosi geografii I geoekologii. – 2017. – №2. – S. 99–104. [in Russian]
Qosymova G. Tarihi ataulardyn etimologiasy (jer-su ataulary men taipa attary) [Etymology of historical names (place and water names and tribe names)]. – Almaty: Epigraph, 2019. – 216 b. [in Kazakh]
Superanskaia A.V. Obshaia teoria imeni sobstvennogo [General theory of own name]. – M.: Nauka, 1973. – 366 s. [in Russian]
Biarov B. Qazaq toponimderinin tiptik ulgileri [Typical examples of Kazakh toponyms]. – Astana: Sh. Shaiahmetov atyndagy Tilderdi damytudun respublikalyq uilestiru-adistemelik ortalygy, 2013. – 431 b. [in Kazakh]
Sembi M. Pamiat turko-mongolskoi: istoki i simvolika toponimov [Turko-Mongolian memory: origins and symbolism of toponyms]. – Almaty: KazNIIK, 2013. – 296 s. [in Russian]
Murzaev E. Ocherki toponimiki [Essays on Toponymy]. – M.: Mysl, 1974. – 382 s. [in Russian]
Sevortian E.V. Etimologicheski slovar turkskih iazykov (Obsheturskie i mejturkskie osnovy na bukvy «K», «Q») [Etymological dictionary of Turkic languages (Common Turkic and inter-Turkic stems starting with the letters “K”, “Q”]. – M.: Nauka, 1997. – 368 s. [in Russian]
