Қазақ тілінің оңтүстік аймағы диалектісіндегі фонетикалық құбылыс
1 1
Кілт сөздер:
диалект, оңтүстік аймақ, фонетика, фонетикалық құбылыстар.Аңдатпа
Тілдердің тарихи дамуын және сөздік пен грамматикалық құрылымдағы өзгерістерді түсінудің тиімді әдістерінің бірі - диалектология. Диалектілер тілдің дыбыстық құрылымындағы аймақтық айырмашылықтарды және тарихи процестердегі өзгерістерді байқауға мүмкіндік береді. Осы тұрғыдан алғанда, диалект зерттеулері, әсіресе фонетикалық құбылыстарды талдау тұрғысынан маңызды рөл атқарады. Фонетикалық құбылыстар тілдің фонетикалық құрылымындағы өзгерістерді бақылай отырып, тілдердің өткеннен бүгінге дейін қалай дамығанын түсінуге мүмкіндік береді.
Түркі тілінің кең географиялық таралуы мен тарихи әртүрлілігі диалектілік зерттеулер үшін мол дереккөз ұсынады. Қазақстанның оңтүстік аймағында қолданылатын диалектілері де осы тұрғыда ерекше маңызға ие. Зерттеудің негізгі мақсаты – осы аймақтың диалектілерінде кездесетін дыбыстық құбылыстарды жан-жақты зерттеу. Осыған орай зерттеу аймағындағы 26 ауылда (Теке, Қарнақ, Қарашық, Сауран, Қандөз, Шорнақ, Сұлтанбек Қожанов, Шиелі, Қожакент, Өзгент, Түгіскен, Талап, Төменарық, Бесарық, Келінтөбе, Көктөбе, Жаңаарық, Манап, Ақжол, Екпінді, Сунақата, Қаратөбе, Майлытоғай, Тасбөгет, Отырар, Балтакөл) зерттеу жұмыстары жүргізілді. Бұл диалектілердің әдеби қазақ тілінен айырмашылығын, әсіресе дауысты дыбыстардың фонетикалық өзгерістері, созылыңқы, еріндік, езулік сияқты сияқты ерекшеліктеріне сүйене отырып анықтауға әрекет жасалды. Мысалы, әдеби қазақ тілінде еріндік үндестігі болмағанымен, аймақтық диалектіде бірінші буындағы еріндік дауысты дыбыстың әсерінен келесі буындағы дауысты дыбыстар да еріндік болады: жүрүгө ˂жүруге, үлкөн ˂үлкен, үйдө ˂ үйде.
Бұл зерттеу тек аймақтық ерекшеліктерді анықтау ғана емес, сонымен қатар тілдердің тарихи байланыстары мен географиялық әсерін бағалауға бағытталған. Жинақталған нәтижелер қазақ тілінің фонетикалық құрылымына кең ауқымды түсінік беріп, болашақта салыстырмалы түркітану зерттеулеріне үлес қосады деп болжанады. Дыбыс өзгерістерін анықтау диалект атластарын құруға және диалектілер арасындағы байланыстарды түсінуге маңызды негіз бола алады деп қарастырылады.
Әдебиеттер тізімі
KAYNAKLAR
Kaliyev G., Sarıbayev Ş. Kazak Diyalektolojisi // Uluslararası Araştırmalar Dergisi. - 2002. – Cilt 4, Sayı 9. – S. 221–238.
Sakhipova F. Kazak Türkçesinin Merkezȋ Kuzey ve Doğu (Orta Jüz) Ağızları: Yayımlanmamış Doktora Tezi. – Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007. – 1281 s. 3. Atmaca E. Kazak Türkçesi Ağızlarının Tasnifi Çalışmalarına Bir Bakış // Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. – 2016. – Cilt 5, Sayı 2. – S. 589–625. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/227877
İbragimov Zh. Siriderya boyu (Kızılorda-Türkistan) Kazak Ağızları: Yayınlanmamış Doktora tezi. – Muğla: Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020. – 778 s.
Banguoğlu T. Türkçenin Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu, 2015. – 628 s.
Buran A., Alkaya E. Türk Lehçeleri. Ankara: Akçağ, 2013. 500 s.
Hacıeminoğlu N. Karahanlı Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu, 1996. – 214 s.
Eckmann J. Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. – Ankara: Türk Dil Kurumu, 2014. – 438 s.
Akar A. Oğuzların Dili. – İstanbul: Ötüken, 2018. – 335 s.
Eckmann J. Çağatayca El Kitabı. – Ankara: Türk Dil Kurumu, 2017. – 232 s.
Koç K., Doğan O. Kazak Türkçesi Grameri. – Ankara: Gazi, 2004. – 440 s.
Исабаев А. Қазақ тілі дыбыс жүйесі методикасының негіздері. – Алматы: Мектеп, 1973. – 204 б.
Doğan O. Kazak Türkçesi Fonetiği. – İstanbul: İleri, 2015. – 560 s.
REFERENCES
Kaliyev G., Sarybayev Sh. Kazak Dialektolojisi [Kazakh Dialectology] // Uluslararası Araştırmalar Dergisi. – 2002. – Jilt 4, Saiy 9. – S. 221–238. [in Turkish]
Sahipova F. Kazak Turkchesinin Merkezi Kuzey ve Dogu (Orta Juz) Agyzlary: Yayımlanmamış Doktora Tezi [Central Northern and Eastern (Middle Juz) Dialects of Kazakh Language: Unpublished Doctoral Thesis]. – Ankara: Ankara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu, 2007. – 1281 s. [in Turkish]
Atmaja E. Kazak Turkchesi Agyzlarynyn Tasnifi Chalyshmalaryna Bir Bakysh [An Overview of the Analysis of Dialects of the Kazakh language] // Uluslararasy Turkche Edebiyat Kultur Egitim Dergisi. – 2016. – Jilt 5, Saiy 2. – S. 589–625. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/227877 [in Turkish]
Ibragimov J. Sirideria boiu (Kyzylorda-Turkistan) Kazak Agyzlary: Yayınlanmamış Doktora tezi [Syr Darya Tribe (Kızılorda-Turkestan) Kazakh Dialects: Unpublished Doctoral Thesis]. – Mugla: Sosial Bilimler Enstitusu, 2020. – 778 s. [in Turkish]
Banguoglu T. Turkchenin Grameri [Grammar of Turkish]. – Ankara: Türk Dil Kurumu, 2015. – 628 s. [in Turkish]
Buran A., Alkaia E. Turk Lehcheleri [Turkish Dialects]. Ankara: Akchag, 2013. 500 s. [in Turkish]
Hajieminoglu N. Karahanly Turkchesi Grameri [Grammar of the Karakhanid language]. – Ankara: Türk Dil Kurumu, 1996. – 214 s. [in Turkish]
Eckmann J. Harezm, Kypchak ve Chagatai Turkchesi Uzerine Arashtyrmalar [Studies on Khorezm, Kipchak and Chagatai languages]. – Ankara: Turk Dil Kurumu, 2014. – 438 s. [in Turkish]
Akar A. Oguzlaryn Dili [Language of Oghuz]. – Istanbul: Otuken, 2018. – 335 s. [in Turkish]
Eckmann J. Chagataija El Kitaby [Chagatai Handbook]. – Ankara: Turk Dil Kurumu, 2017. – 232 s. [in Turkish]
Koch K., Dogan O. Kazak Turkchesi Grameri [Kazakh Grammar]. - Ankara: Gazi. 2004. - s. 440. [in Turkish]
Isabaev A. Qazaq Tili Dybys Juiesi Metodikasynyn Negizderi [Methodology of the sound system of the Kazakh language]. – Almaty: Mektep, 1973. – 204 b. [in Kazakh]
Dogan O. Kazak Turkchesi Fonetigi [Kazakh Phonetics]. – Istanbul: Ileri, 2015. – 560 s. [in Turkish]
