Батыс Сібір абориген-түріктерінің (Сібір татарларының) ішкі және сыртқы этнонимі туралы
3 11
Кілт сөздер:
тілдік ландшафт, этноним, Сібір татарлары, ноғай, түркі тілдері, Тобыл-Ертіс диалектісі, морфологиясы.Аңдатпа
Бұл мақалада Сібір татарларының Батыс-Сібір түркі этнонимдерінің шығу тегі туралы айтылады. Соңғы онжылдықтардағы зерттеулер Сібір татарларының шығу тегі туралы көптеген сұрақтарды нақтылауға мүмкіндік береді. Түрлі ғылымдардың деректері бұл топтардың негізгі өзегі түркі тайпалары болғанын дәлелдеуге негіз береді. Мақалада Сібір татарларының шығу тегі бойынша VII-VIII ғасырларда Орта Ертіс өңіріне келген Саян-Алтай түркілерінен, ал қыпшақтар – осы жерден қоныс аударған түркі халқынан бастау алатыны туралы әңгіме қозғалады. X-XI ғасырлардағы оңтүстік далалар Батыс Сібірдің бастапқы тұрғындары Об-угриялықтар - қазіргі Ханты мен Мансидің ата-бабалары болды. Бұл этнонимдердің эволюциясы және олардың Сібір татарларының тұлғасын құрудағы өзектілігі тарихи құжаттарға, лингвистикалық зерттеулерге және этнографиялық зерттеулерге сүйене отырып, талдау арқылы қарастырылады.
Зерттеуді жүргізу барысында авторлар іріктеу тактикасын, этимологиялық зерттеулерді, бастапқы дереккөздерді талдауды, этнолингвистикалық зерттеулерді, салыстырмалы тарихи процедураларды және диахрондық талдауларды пайдаланды. Белгілі түркологтар мен диалектологтардың ықпалды еңбектері негізінде зерттеудің әдістемелік негізі жасалды. Зерттеу нәтижелері «Сібір татарлары» атауы біртұтас болғанымен, ол қауымдастықтың дамуына әсер еткен әлеуметтік, тілдік және тарихи элементтердің күрделі өзара әрекеттесуін көрсетеді. Зерттеу Батыс Сібірдегі байырғы түркі халықтарының, атап айтқанда, Сібір татарларының ішкі және сыртқы этнонимдерін зерттеу тұлғаның қалыптасу және мәдени бейімделу процестері туралы терең білім береді деген қорытындыға келеді. IX шы ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басына дейін Сібір татарлары ішкі және сыртқы жағынан «ноғай» этнонимімен бірдей болды.
Әдебиеттер тізімі
BIBLIOGRAPHY
Valeev F.T., Tomilov N.A. Tatars of Western Siberia. History and culture // Journal of Culture of the peoples of Russia. – 1999. – №12. – P. 25–59.
Saurbayev R.Z., Komarov O.E., Vafeev R.A. On the ethnopolitical, socio-demographic and language situation of the Tyumen region (Russian Federation) and Pavlodar region of Kazakhstan: State of the problem and solution // Life Science Journal. – 2013. – №10. – P. 41–51.
Miller G.F. History of Siberia. – M.: AN SSSR, 1999. – 126 p.
Funk D.A., Tomilov N.A. Тюрксие народы Сибири. – M.: Nauka Publ, 2006. – 678 p.
Babayev N.G., Imrani Z., Zakirova A.R., Jafarov S. Ethnos with Turkish Ancestry in the Toponymic Background of the Territory of Azerbaijan // Revista de Gestão Social e Ambiental. – 2023. – №17 (7). – P. 1–10.
Naumova O.Yu., Rychkov S.Yu., Morozova I.Yu., Hayat S.Sh., Semikov A.V., Zhukova O.V. Mitochondrial DNA Diversity in Siberian Tatars of the Tobol–Irtysh Basin // Genetica. – 2008. – №44 (2). – P. 215–226.
Yunus B.M., Ghazali A.M. Internalizing the values of religious harmony through the use of learning media // Journal of Southwest Jiaotong University. – 2020. – №55(1). – P. 1–6.
Gilfanova F.H., Khvesko T.V., Raimova R.D., Pletyago T.Yu., Abysheva E.M. Historical and Sociological Analysis of the Value World of the Cultural Policy of the Siberian Tatars (The Case Study of the Russian Archive Documents of the 18th – 19th Centuries) // International Journal of Criminology and Sociology. – 2020. – №9. – P. 546–552.
Sayfulina F.S., Husnutdinov D.H., Mingazova L.I., Sagdieva R.K., Gafiyatova E.V. Contribution of Turkologists V.V. Radlov and N.F. Katanov in the Folkloristics of the Siberian Tatars // Journal of Talent Development and Excellence. – 2020. – №12 (3s). – P. 1032–1042.
Zakiev M.Z. The origin of the Turkics and Tatars. – M.: Insan, 2002. – 496 p.
Шагбанова Х.С. Сибирские татары пассионарии Сибири // Образование и право. Юридические науки. – 2022. – №8. – С. 126–129. https://doi.org/10.24412/2076-1503-2022-8-126-129
Сайдимова Э.Р. К вопросу об этимологии этнонима “Сибирские татары” // Образование и право. Юридические науки. – 2022. – №8. – С. 79–81. https://doi.org/10.24412/2076-1503-2022-8-79-81
Тумашева Д.Г. Словарь диалектов сибирских татар. – Казань: Издательство Казанского университета, 1992. – 255 с.
Radloff W. Phonetik der Noerdlchen Tuerksprachen. – Leipzig: Edition Peters, 1982. – 132 p.
Dolgikh B.O. Generic and tribal composition of Siberia in the XII century. – M.: Akademiya nauk SSSR Publ, 1970. – 622 p.
Katanov N.V. About the religious wars of Sheikh Bagautdin's disciples against the foreigners of Western Siberia (according to the manuscripts of the Tobolsk Provincial Museum) // Ежегодник Тобольского губернского музея. – 1904. – №14. – P. 1–28. 17. Iskhakov D.M. Introduction to the history of the Siberian Khanate. – Kazan: RITs «Shkola», 2006. – 196 p.
Fayzrakhmanov G.L. The history of the Siberian Tatars from ancient times to the beginning of the twentieth century. – Kazan: Tatar Book Publishing House, 2002. – 488 p.
Лавряшина М.Б., Ульянова М.В., Тычинских З.А., Имекина Д.О., Тхоренко Б.А., Мейер А.В. Динамика фонда фамилий сибирских татар: четыре этнографические группы в трех поколениях // Медицинская генетика. – 2022. – №22(12). – C. 43–47. https://doi.org/10.25557/2073-7998.2022.12.43-47
REFERENCES
Valeev F.T., Tomilov N.A. Tatars of Western Siberia. History and culture // Journal of Culture of the peoples of Russia. – 1999. – №12. – P. 25–59.
Saurbayev R.Z., Komarov O.E., Vafeev R.A. On the ethnopolitical, socio-demographic and language situation of the Tyumen region (Russian Federation) and Pavlodar region of Kazakhstan: State of the problem and solution // Life Science Journal. – 2013. – №10. – P. 41–51.
Miller G.F. History of Siberia. – M.: AN SSSR, 1999. – 126 p.
Funk D.A., Tomilov N.A. Tjurksie narody Sibiri. – M.: Nauka Publ, 2006. – 678 p.
Babayev N.G., Imrani Z., Zakirova A.R., Jafarov S. Ethnos with Turkish Ancestry in the Toponymic Background of the Territory of Azerbaijan // Revista de Gestão Social e Ambiental. – 2023. – №17 (7). – P. 1–10.
Naumova O.Yu., Rychkov S.Yu., Morozova I.Yu., Hayat S.Sh., Semikov A.V., Zhukova O.V. Mitochondrial DNA Diversity in Siberian Tatars of the Tobol–Irtysh Basin // Genetica. – 2008. – №44 (2). – P. 215–226.
Yunus B.M., Ghazali A.M. Internalizing the values of religious harmony through the use of learning media // Journal of Southwest Jiaotong University. – 2020. – №55(1). – P. 1–6.
Gilfanova F.H., Khvesko T.V., Raimova R.D., Pletyago T.Yu., Abysheva E.M. Historical and Sociological Analysis of the Value World of the Cultural Policy of the Siberian Tatars (The Case Study of the Russian Archive Documents of the 18th – 19th Centuries) // International Journal of Criminology and Sociology. – 2020. – №9. – P. 546–552.
Sayfulina F.S., Husnutdinov D.H., Mingazova L.I., Sagdieva R.K., Gafiyatova E.V. Contribution of Turkologists V.V. Radlov and N.F. Katanov in the Folkloristics of the Siberian Tatars // Journal of Talent Development and Excellence. – 2020. – №12 (3s). – P. 1032–1042.
Zakiev M.Z. The origin of the Turkics and Tatars. – M.: Insan, 2002. – 496 p.
Shagbanova H.S. Sibirskie tatary passionarii Sibiri [Siberian Tatars passionaries of Siberia] // Obrazovanie i pravo. Iuridicheskie nauki. – 2022. – №8. – S. 126–129. https://doi.org/10.24412/2076-1503-2022-8-126-129 [in Russian]
Saidimova E.R. K voprosu ob etimologii etnonima “Sibirskie tatary” [On the etymology of the ethnonym “Siberian Tatars”] // Obrazovanie i pravo. Iuridicheskie nauki. – 2022. – №8. – S. 79–81. https://doi.org/10.24412/2076-1503-2022-8-79-81 [in Russian]
Tumasheva D.G. Slovar dialektov sibirskih tatar [Dictionary of dialects of the Siberian Tatars]. – Kazan: Izdatelstvo Kazanskogo universiteta, 1992. – 255 s. [in Russian]
Radloff W. Phonetik der Noerdlchen Tuerksprachen [Phonetics of the Northern Turkish languages]. – Leipzig: Edition Peters, 1982. – 132 p. [in German]
Dolgikh B.O. Generic and tribal composition of Siberia in the XII century. – M.: Akademiya nauk SSSR Publ, 1970. – 622 p.
Katanov N.V. About the religious wars of Sheikh Bagautdin's disciples against the foreigners of Western Siberia (according to the manuscripts of the Tobolsk Provincial Museum) // Ezhegodnik Tobol'skogo gubernskogo muzeja. – 1904. – №14. – P. 1–28.
Iskhakov D.M. Introduction to the history of the Siberian Khanate. – Kazan: RITs «Shkola», 2006. – 196 p.
Fayzrakhmanov G.L. The history of the Siberian Tatars from ancient times to the beginning of the twentieth century. – Kazan: Tatar Book Publishing House, 2002. – 488 p.
Lavriashina M.B., Ulianova M.V., Tychinskih Z.A., Imekina D.O., Thorenko B.A., Meier A.V. Dinamika fonda famili sibirskih tatar: chetyre etnograficheskie gruppy v treh pokoleniah [Dynamics of the collection of surnames of Siberian Tatars: four ethnographic groups in three generations] // Medicinskaia genetika. – 2022. – №22(12). – C. 43–47. https://doi.org/10.25557/2073-7998.2022.12.43-47 [in Russian]
