НОҒАЙЛЫ ЖЫРЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
0 1
Кілт сөздер:
ноғай, эпос, этнос, антропоним, генеалогия.Аңдатпа
Қазақ халқының эпостық жырларының бір қабатын ноғайлы жырлары құрайды. Олардың арқауында бір кездері этникалық одақта болған қазақ-ноғай эпикалық дәстүрінің жатқаны айқын. Мақалада сол жырларды зерттеудің кейбір мәселелері сөз болады.
Әрине, ноғайлы дәуірінен бастау алатын көшпелілерге тән эпикалық дәстүрдің даму жолдары әрқилы. Соның салдарынан кейбір эпостық жырлар қазақ және ноғай фольклорында қатар кездесетін болса, олардың бірінде ғана сақталған эпос үлгілері де жоқ емес. Мысалы, қазақ фольклорында ноғайлы батырлары туралы генеалогиялық циклдануға түскен эпостық жырлар сақталған болса, ноғайларда солардың басым бөлігі жырлана бермейді.
Ноғайлы дәуірінің эпикалық мұрасы өткен ғасырдың 40-жылдары жинала бастады. Сол тұста эпик ақын Мұрын Сеңгірбековтен отызға жуық эпикалық жырлардан тұратын үш генеалогиялық цикл жазылып алынды. Өкінішке орай, кеңестік кезеңде аталған батырлық жырларды зерттеудің мүмкіндігі болмады. Оларды жариялап, насихаттауға, ғылыми тұрғыдан зерделеуге тыйым салынды. Соған қарамастан жекелеген зерттеушілер мерзімді баспасөз беттерінде ноғайлы кезеңінің эпостық мұрасына арналған зерттеулерін жазып, жариялап отырды.
Ноғайлы жырлары еліміз егемендік алған соң ғана жарияланып, зерттеле бастады. Қазақ эпосына арналған түрлі этнографиялық жинақтарға еніп, көпшілікке жол тартты. Бергі жерде жазылған жекелеген зерттеушілердің ізденістеріне қарамастан, ноғайлы эпосы ұлт тарихы, оның өткені мен бүгіні тұрғысынан зерделенген емес.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Пропп В.Я. Русский героический эпос. Вып. 1. – Ленинград: Изд-во Ленинградского университета, 1955.– 551 с.
Постановление ЦК ВКП(б) «О состоянии и мерах улучшения массово-политической и идеологической работы в Татарской партийной организации» от 9 августа 1944 г. [Электронный ресурс]. URL: https://docs.historyrussia.org/ru/nodes/446209-postanovlenie-tsk-vkp-b-o-sostoyanii-i-merah-uluchsheniya-massovo-politicheskoy-i-ideologicheskoy-raboty-v-tatarskoy-partiynoy-organizatsii-9-avgusta-1944-g (дата обращения 11.08.2023)
Фольклор шындығы. – Алматы: Ғылым, 1990. – 264 б.
Қазақ фольклорының тарихилығы. – Алматы: Ғылым, 1993. – 328 б. 5. Козин С.А. Сокровенное сказание. Монгольская хроника 1240 г. – М.-Л.: Издательство Академии наук СССР, 1941. – 622 с.
Фольклор. Проблемы историзма. – М.: Наука, 1988. – 296 с.
Симбаева С. Ноғайлы дәуіріндегі жырлардың тілдік ерекшеліктері: фил. ғыл. канд. ... дис. – Алматы, 2007. – 137 б.
Әзімханов А.Т. Ноғайлы дәуірі әдебиетіндегі этнологиялық сана және эпикалық дәстүр: магистр. дис. – Алматы: ҚазмемҚызПУ, 2019. – 85 б.
Сәкенов С. Қазақ тарихи жырларының сюжеттері: тарихилығы мен типологиясы: фил. ғыл. канд. ... дис. – Алматы, 1998. – 152 б.
Трепавлов В.В. История ногайской орды. – М.: Квадрига, 2020. – 1040 с. 11. Сикалиев А.М. Ногайский героический эпос. – Черкесск: Карачаево-Черкесский ин-т гуманитарных исследований, 1994. – 326 с.
Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос. – Л.: Наука, 1974. – 725 с.
Қоңыратбаев Ә. Ноғайлы жұрты кімдер? // Білім және еңбек. – 1985. – №1. – Б. 4–5.
Қоңыратбаев Ә. «Ноғайлы жыры» туралы // Жұлдыз. – 1985. – №9. – Б. 185–188. 15. Қондыбай С. Толық шығармалар жинағы. 8-том. – Алматы: Арыс, 2008. – 416 б. 16. Kongyratbay T., Kongyratbay K. Hermeneutical aspects of Kazakh heroic epic study // Middle East Journal of Scientific Research. – 2013. – №18(9). – P. 1330–1334.
REFERENCES
Propp V.Ia. Russkiy geroicheskiy epos. Vyp. 1 [Russian heroic epic. Issue 1.]. – Leningrad: Izd-vo Leningradskogo universiteta, 1955. – 551 s. [in Russian]
Postanovlenie CK VKP(b) «O sostoianii i merah uluchshenia massovo-politicheskoi i ideologicheskoi raboty v Tatarskoi partiynoi organizacii» ot 9 avgusta 1944 g. [Resolution of the Central Committee of the All-Union Communist Party of Bolsheviks “On the state and measures to improve the mass-political and ideological work in the Tatar party organization” dated August 9, 1944]. [Electronic resource]. URL: https://docs.historyrussia.org/ru/nodes/446209-postanovlenie-tsk-vkp-b-o-sostoyanii-i-merah-uluchsheniya-massovo-politicheskoy-i-ideologicheskoy-raboty-v-tatarskoy-partiynoy-organizatsii-9-avgusta-1944-g (date of access 08.11.2023) [in Russian]
Folklor shyndygy [Folklore reality]. – Almaty: Gylym, 1990. – 264 b. [in Kazakh]
Qazaq folklorynyn tarihilygy [Historicity of Kazakh folklore]. – Almaty: Gylym, 1993. – 328 b. [in Kazakh]
Kozin S.A. Sokrovennoe skazanie. Mongolskaia hronika 1240 g. [A secret legend. Mongolian Chronicle of 1240]. – M.-L.: Izdatelstvo Akademii nauk SSSR, 1941. – 622 s. [in Russian]
Folklor. Problemy istorizma [Folklore. Historicism problems]. – M.: Nauka, 1988. – 296 s. [in Russian]
Simbaeva S. Nogaily dauіrіndegі jyrlardyn tіldіk erekshelіkterі: fil. gyl. kand. ... dis. [Linguistic features of poems of the Nogai era: dis.]. – Almaty, 2007. – 137 b. [in Kazakh]
Azіmhanov A.T. Nogaily dauіrі adebietindegі etnologialyq sana jane epikalyq dastur: magistr. dis. [Ethnological consciousness and epic traditions in the literature of the Nogai era: Master's thesis]. – Almaty, 2019. – 85 b. [in Kazakh]
Sakenov S. Qazaq tarihi jyrlarynyn siujetterі: tarihilygy men tipologiasy: fil. gyl. kand. ... dis. [Plots of Kazakh historical songs: historicity and typology: dis.]. – Almaty, 1998. – 152 b. [in Kazakh]
Trepavlov V.V. Istoria nogaiskoi ordy [History of the Nogai horde]. – M.: Kvadriga, 2020. – 1040 s. [in Russian]
Sikaliev A.M. Nogaiskiy geroicheskiy epos [Nogai heroic epic]. – Cherkessk: Karachaevo-Cherkesskiy in-t gumanitarnyh issledovaniy, 1994. – 326 s. [in Russian]
Jirmunskiy V.M. Tiurkskiy geroicheskiy epos [Turkic heroic epic]. – L.: Nauka, 1974. – 725 s. [in Russian]
Qonyratbaev A. Nogaily jurty kimder? [Who are the Nogai people?] // Bilim jane enbek. – 1985. – №1. – B. 4–5. [in Kazakh]
Qonyratbaev A. “Nogaily jyry” turaly [About “Nogayly zhyry”] // Juldyz. – 1985. – №9. – B. 185–188. [in Kazakh]
Qondybai S. Tolyq shygarmalar jinagy. 8-tom [Full collection of works. Volume 8]. – Almaty: Arys, 2008. – 416 b. [in Kazakh]
Kongyratbay T., Kongyratbay K. Hermeneutical aspects of Kazakh heroic epic study // Middle East Journal of Scientific Research. – 2013. – №18(9). – P. 1330–1334.
