ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗ ТІЛІНІҢ СИНТАКСИСТІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1 3
Кілт сөздер:
баспасөз тілінің синтаксисі, тіл мәдениеті, қазақ баспасөзі, жанрлық жіктелісі, лексикалық ерекшеліктер, грамматикалық ерекшеліктер, әдеби норма.Аңдатпа
Зерттеу жұмысында қазақ лингвистика ғылымында синтаксис аясының кейінгі кезеңдегі ел тәуелсіздігінің 30 жылында жаңаша бағытта зерттелініп жүрген тақырыптардың бірі – баспасөз тілінің синтаксистік, стильдік ерекшеліктері қарастырылады. Мақалада қазақ баспасөзі тілі синтаксисінің зерттелуі; қазақ баспасөзі тілінің жанрлық жіктелісі; қазақ баспасөзі тілінің лексикалық және грамматикалық ерекшеліктері; қазақ баспасөзі тілінің синтаксисінің әдеби норма қалыптастырудағы қызметі; газет мақалалары атауларының синтаксистік ерекшеліктерін анықтау сияқты мәселелер қалалық «Түркістан» газеті материалдарымен дәйектеле қарастырылды.
Ғалымдардың еңбектері бұқаралық ақпарат құралдары мәтіндерінің тілін, олардың құрылымдық-жанрлық ерекшеліктерін, дискурстық, стилистикалық сипатын зерттеу мәселелеріне арналған. Мұндай зерттеуге шетелдік ғалымдардың да, қазақ ғалымдарының да үлесі мол.
Бұқаралық ақпарат құралдарының жеке жанрларын, медиамәтіндердің алуан түрлерін, сондай-ақ әртүрлі тілдік деңгейде, соның ішінде синтаксистік деңгейде медиамәтіндерді зерттеу саласында бірқатар зерттеулер жүргізілді. Дегенмен, осы уақытқа дейін баспасөз материалдары негізінде салыстырмалы аспектіде сөйлем, сөз тіркесі тұрғысынан қарастырылмады. Тақырыптың өзектілігі – бұқаралық коммуникацияның тілдік ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу, оның ішінде ғылыми бағыт – медиалингвистиканың пайда болуы мен дамуы тұрғысынан газет мәтіндерін жүйелі және көп өлшемді талдау. Бұл зерттеу жұмысында бұқаралық ақпарат құралдарының мәтіндерін зерттеу бағыттарының бірі, атап айтқанда, баспасөз мәтіндерінің синтаксистік ерекшеліктерін, лингвистикалық тұрғыдан жан-жақты талдауға қатысты болып отыр.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Момынова Б. «Қазақ» газетіндегі жазу мен емле // Tiltanym. – 2020. – №3. – Б. 11–18. 2. Момынова Б.Қ. «Қазақ» газеті (1913-1918): әліпби, емле ерекшеліктері және лексика-грамматикасы: монография / Жауапты ред. Б. Сағындықұлы. – Алматы: Қазақ тілі, 2022. – 256 б.
Ихсангалиева Г.К. Функционально-прагматический анализ заголовков (на материале казахстанских газет и телепрограмм): дис. ... канд. филол. наук. – Алматы, 2000. – 135 с.
Райымбекова Б.Ж. Газетный текст на русском и казахском языках: автореф. ... канд. филол. наук. – Алматы, 1999. – 25 с.
Жақсыбаева Ф.З. Газет мәтіні прагматикасының функциясы: филол. ғыл. канд. ... дис. – Алматы, 2000. – 153 б.
Қазақстан Республикасының Бұқаралық ақпарат құралдары туралы Заңы. [Электронды ресурс]. URL: https://www.nlrk.kz/index.php?option=com_content&view=article&id= 1359:r-b-araly-a-parat-raldary-turaly-za-y&catid=136&lang=kz&Itemid=519 (қаралған күні 20.10.2024)
Здоровега В.Й. Теорія і методика журналістської творчості: підручник. – 2-ге вид., перероб. і доп. – Львів: ПАІС, 2004. – 268 с.
Melo J.M., Assis F. Journalistic genres and formats: a classification model // Intercom–RBCC. – 2016. – V. 39, N1. – P. 39–54.
Колесниченко А.В. Практическая журналистика: учебное пособие. – М.: Изд-во Моск. ун-та, 2010. – 192 с.
Пельт В.Д. Дифференциация жанров газетной публицистики. – М.: Изд-во Моск. ун- та, 1984. – 120 с.
Тертычный А.А. Жанры периодической печати: учебное пособие. – Аспект Пресс, 2006. – 312 с. 12. Қожабекова Р.Т. Баспасөз бетіндегі тақырыптардың фразеологиялану ерекшелігі (1991–2002 жж.). – Түркістан: Тұран, 2004. – 140 б.
Попов А.С. Синтаксическая структура современных газетных заглавий и ее развитие // В кн.: Развитие синтаксиса современного русского языка. – М.: Наука, 1966. – С. 95–126.
Қайдар Ә.Т. Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас. – Алматы: Рауан, 1993. – 240 б.
Қошанова Н., Жылқыбай Г. Сыртқы көрнекі жарнамалар тілінің орфографиясы // Ясауи университетінің Хабаршысы. – 2023. – №2 (128). – Б. 54–64.
Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1995. – 350 б. 17. Сайрамбаев, Т. Қазақ тіл білімінің мәселелері: сөз тіркесі / Жауапты ред. Ө. Айтбаев. - Алматы: Арыс, 2010. – 640 б. 18. Жолшаева М.С. Қазіргі қазақ тілі: жай сөйлем синтаксисі: оқу құралы. – Алматы: Балауса, 2018. – 192 б.
Қошанова Н. Қазіргі қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің синтаксистік қызметі: оқу құралы. – Түркістан: «Тұран» баспасы, 2017. – 150 б.
Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар / ред. басқ. Ж. Жақыпов. – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2016. – 464 б. REFERENCES 1. Momynova B. «Qazaq» gazetіndegі jazu men emle [Writing and spelling in the newspaper “Kazakh”] // Tiltanym. – 2020. – №3. – B. 11–18. [in Kazakh] 2. Momynova B.Q. «Qazaq» gazetі (1913–1918): alіpbi, emle erekshelіkterі jane leksika-grammatikasy [Newspaper “Kazakh” (1913–1918): alphabet, spelling features and vocabulary-grammar]: monografia / Jauapty red. B. Sagyndyquly. – Almaty: Qazaq tіlі, 2022. – 256 b. [in Kazakh] 3. Ihsangalieva G.K. Funkcionalno-pragmaticheskiy analiz zagolovkov (na materiale kazahstanskih gazet i teleprogramm): dis. ... kand. filol. nauk. [Functional and pragmatic analysis of headlines (based on the material of Kazakhstani newspapers and TV programs): dis.]. – Almaty, 2000. – 135 s. [in Russian] 4. Raiymbekova B.J. Gazetnyi tekst na russkom i kazahskom iazykah: avtoref. ... kand. filol. nauk. [Newspaper text in Russian and Kazakh languages: abstract]. – Almaty, 1999. – 25 s. [in Russian] 5. Jaqsybaeva F.Z. Gazet matіnі pragmatikasynyn funkciasy: filol. gyl. kand. ... dis. [The function of newspaper text pragmatics: dis.]. – Almaty, 2000. – 153 b. [in Kazakh] 6. Qazaqstan Respublikasynyn Buqaralyq aqparat quraldary turaly Zany [Law of the Republic of Kazakhstan on mass media]. [Electronic resource]. URL: https://www.nlrk.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=1359:r-b-araly-a-parat-raldary-turaly-za-y&catid=136&lang=kz&Itemid=519 (date of access 20.10.2024) 7. Zdorovega V.J. Teorіa і metodika jurnalіstskoi tvorchostі: pіdruchnik [Theory and methodology of journalistic creativity: textbook]. – 2-ge vid., pererob. і dop. – L'vіv: PAІS, 2004. – 268 s. [in Ukrainian] 8. Melo J.M., Assis F. Journalistic genres and formats: a classification model // Intercom–RBCC. – 2016. – V. 39, N1. – P. 39–54. 9. Kolesnichenko A.V. Prakticheskaia jurnalistika: uchebnoe posobie [Practical Journalism: a textbook]. – M.: Izd-vo Mosk. un-ta, 2010. – 192 s. [in Russian] 10. Pelt V.D. Differenciacia janrov gazetnoi publicistiki [Differentiation of genres of newspaper journalism]. – M.: Izd-vo Mosk. un-ta, 1984. – 120 s. [in Russian] 11. Tertychnyi A.A. Janry periodicheskoi pechati: uchebnoe posobie [Genres of periodicals: a textbook]. – Aspekt Press, 2006. – 312 s. [in Russian] 12. Qojabekova R.T. Baspasoz betіndegі taqyryptardyn frazeologialanu erekshelіgі (1991–2002 jj.) [Feature of phraseologization of topics on the pages of the press (1991–2002)]. – Turkistan: Turan, 2004. – 140 b. [in Kazakh] 13. Popov A.S. Sintaksicheskaia struktura sovremennyh gazetnyh zaglaviy i ee razvitie // V kn.: Razvitie sintaksisa sovremennogo russkogo iazyka [The syntactic structure of modern newspaper titles and its development // In: The development of the syntax of the modern Russian language]. – M.: Nauka, 1966. – S. 95–126. [in Russian] 14. Qaidar A.T. Qazaq terminologiasyna janasha kozqaras [A new approach to Kazakh terminology]. – Almaty: Rauan, 1993. – 240 b. [in Kazakh] 15. Qoshanova N., Jylqybai G. Syrtqy kornekі jarnamalar tіlіnіn orfografiasy [Spelling of the language of external visual ads] // Iasaui universitetіnіn Habarshysy. – 2023. – №2 (128). – B. 54–64. [in Kazakh] 16. Baitursynov A. Tіl tagylymy [Language lessons]. – Almaty: Ana tіlі, 1995. – 350 b. [in Kazakh] 17. Sairambaev T. Qazaq tіl bіlіmіnіn maselelerі: soz tіrkesі [Problems of Kazakh linguistics: phrase] / Jauapty red. O. Aitbaev. – Almaty: Arys, 2010. – 640 b. [in Kazakh] 18. Jolshaeva M.S. Qazіrgі qazaq tіlі: jai soilem sintaksisі: oqu quraly [Modern Kazakh language: simple sentence syntax: textbook]. – Almaty: Balausa, 2018. – 192 b 19. Qoshanova N. Qazіrgі qazaq tіlіndegі turaqty tіrkesterdіn sintaksistіk qyzmetі: oqu quraly [Syntactic function of regular expressions in the modern Kazakh language: textbook]. – Turkіstan: Turan baspasy, 2017. – 150 b. [in Kazakh] 20. Qazіrgі qazaq tіlіndegі sintaksistіk paradigmalar [Syntactic paradigms in the modern Kazakh language] / red. basq. J. Jaqypov. – Almaty: Memlekettіk tіldі damytu instituty, 2016. – 464 b. [in Kazakh]
