РАБҒУЗИДІҢ «ҚИССАСУЛ-ӘНБИЯ» ШЫҒАРМАСЫНДАҒЫ АРАБ, ПАРСЫ СӨЗДЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
9 12
Кілт сөздер:
кірме сөздер, сөздік қор, мағына, діни сөздер, дыбыс, қосымша, сөздік құрам.Аңдатпа
Халық қазынасы ретіндегі жәдігерлер тіліндегі кірме сөздерді лингвистикалық тұрғыдан талдап, қыр-сырын ашу, қазіргі тіліміздің, сол түпнұсқа тілдерімен салыстыру арқылы даму, өзгеру динамикасын анықтау көкейтесті мәселелердің бірі. Жазба ескерткіштер тіліндегі араб, парсы сөздерінің тіліміздің баюына, сөздік қорымыздың молаюына қосқан үлесі мол. Зерттеу барысында «Қиссас-ул-әнбия» ескерткішінің тіліне ерекше мән беріліп, ондағы араб және парсы тілдерінен енген сөздердің фонетика-морфологиялық және лексика-семантикалық ерекшеліктері анықталды. Сонымен қатар, кірме сөздердің игерілу заңдылықтары, олардың түркі тілдеріндегі дыбыстық өзгерістері, грамматикалық құрылымға бейімделуі қарастырылды. «Қиссас-ул-әнбия» ескерткішінің тілі бұған дейін арнайы зерттеу нысаны болған емес. Шағатай тілінде жазылған, түркі тілдерінің дербес әдеби тілі ретінде қалыптасуына негіз болған осы сынды мұралар өз дәрежесінде арнайы зерттелуге тиісті.
Бұл зерттеу түркі халықтарының тіліне араб және парсы сөздерінің ену үдерісін, олардың қалыптасуы мен өзгеру ерекшеліктерін жан-жақты қарастырады. Ислам дінінің таралуы түркі халықтарының мәдениеті мен тіліне зор ықпал етіп, әсіресе Қарахандықтар дәуірінде араб, парсы тілдерінен енген кірме сөздер кеңінен қолданыла бастады. Діни, ғылыми және әдеби шығармалар арқылы көптеген араб және парсы лексемалары түркі тілдерінде орнықты.
Зерттеу жұмысы тарихи жазба ескерткіштердегі араб және парсы қабаттарының қазақ тіліне тигізген ықпалын айқындауға бағытталған. Бұл кірме элементтердің тілдік жүйедегі рөлін анықтау – зерттеудің негізгі мақсаты.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Керімбай С., Нәби Ә., Төлеген М. Қиссасул-Әнбия: экзистенциялық талдау. – Алматы: Отбасы, 2022. – 552 б.
Негізгі діни мағлұматтар / Түрікшеден ауд., құраст.: Х. Өзтүрік, Б. Мансұров. – Алматы: Хикмет, 2008. – 384 б.
Наджип Э.Н. Заслуги арабских филологов в области изучения тюркских языков. Семитские языки. Ч. 2. – М.: Наука, 1965. – 248 с.
Досжан Р.А. Қазақ тіл біліміндегі араб, парсы сөздерінің зерттелуі // «ЭКСПО-2017 – болашаққа бастар жол» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның еңбектері. 1-бөлім. – Шымкент: Әлем, 2017. – Б. 240–244.
Досжан Р.А. Ескі қазақ әдеби тілінің түсіндірме сөздігі. 2-т. – Астана: Астана полиграфия, 2011. – 304 б.
Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 319 б.
Рүстемов Л.З. Қазіргі қазақ тіліндегі араб, парсы кірме сөздері. – Алматы: Ғылым, 1982. – 160 б.
Есеналиева Ж. Абай шығармаларындағы араб, парсы сөздерінің қолданылу ерекшелігі: филол. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 1993. – 24 б. 9. Құлназарова Г. XI-XII ғасыр әдеби ескерткіштеріндегі араб элементтері. – Алматы, 1997. – 144 б.
Бүркітбай Г. Қазақ тілі түсіндірме сөздіктерінде арабизмдердің лексикографиялануы: филол. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2004. – 34 б.
Якши М.З. Қазақ, өзбек, түрік тілдеріне ортақ кірме араб сөздері: филол. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2010. – 24 б.
Ағабекова Ж.А. Қазақ тілінде қалыптасқан араб текті кісі аттарының этнолингвистикалық сипаты: филол. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2005. – 25 б.
Жұбатова Б. Қазақ қисса-дастандарындағы араб, парсы сөздері: филол. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2001. – 21 б. 14. Құран кәрім. Қазақша түсіндірмелі аударма / жауапты ред.: Қ. Бағашар,. А. Әуезханұлы; ауд.: А.Б. Әкімханов, Н.С. Анарбаев. – Алматы: Дәуір, 2020. – 624 б. 15. Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы: оқулық. – Алматы: Ана тілі, 2003. – 242 б. 16. Азылы К., Акпынар А., Патыхан Ф. Типология количественных определителей “множесто, избыток, чрезмерное” в древнетюркских языках // Túrkologia. – 2022. – №4 (112). – Б. 42–73. 17. Ölmez M. Devam Eden Çalışmalar: Eski Türkçenin Kısa Sözlüğüile Uygurcanın Sözlüğü Üzerine Notlar // International Journal of Old Uyghur Studies. – 2021. – №3/1. – P. 95–122. 18. Амангалиева А.Е., Бекмашева А.Н. Рабғузидің «Қисас-ул-анбийа» шығармасындағы ономастикалық кеңістік («Адам ата-Хауа ана» қиссасы негізінде) // Керуен. – 2022. – №4, 77-том. – Б. 189–199. https://doi.org/10.53871/2078-8134.2022.4-15
REFERENCES 1. Kerіmbai S., Nabi A., Tolegen M. Qissasul-Anbia ekzistencialyq taldau [Kissasul-Anbiya: existential analysis]. – Almaty: Otbasy, 2022. – 552 b. [in Kazakh]
Negіzgі dіni maglumattar [Basic religious information] / Turіksheden aud., qurast.: H. Ozturіk, B. Mansurov. – Almaty: Hikmet, 2008. – 384 b. [in Kazakh]
Nadzhip E.N. Zaslugi arabskih filologov v oblasti izuchenia tiurkskih iazykov. Semitskie iazyki. Ch. 2. [The achievements of Arab philologists in the field of studying Turkic languages. Semitic languages. Part 2.] – M.: Nauka, 1965. – 248 s. [in Russian]
Doszhan R.A. Qazaq tіl bіlіmіndegі arab, parsy sozderіnіn zertteluі [Study of Arabic and Persian words in Kazakh linguistics] // «EKSPO-2017 – bolashaqqa bastar zhol» atty halyqaralyq gylymi-tazhіribelіk konferencianyn enbekterі. 1-bolіm. – Shymkent: Alem, 2017. – B. 240–244. [in Kazakh]
Doszhan R.A. Eskі qazaq adebi tіlіnіn tusіndіrme sozdіgі. 2-t. [Explanatory Dictionary of the old Kazakh literary language. Vol. 2]. – Astana: Astana poligrafia, 2011. – 304 b. [in Kazakh]
Syzdyqova R. Qazaq adebi tіlіnіn tarihy [History of the Kazakh literary language]. – Almaty: Ana tіlі, 1993. – 319 b. [in Kazakh]
Rustemov L.Z. Qazіrgі qazaq tіlіndegі arab, parsy kіrme sozderі [Arabic and Persian words in modern Kazakh]. – Almaty: Gylym, 1982. – 160 b. [in Kazakh]
Esenalieva Zh. Abai shygarmalaryndagy arab, parsy sozderіnіn qoldanylu erekshelіgі: filol. gyl. kand. ... avtoref. [Features of the use of Arabic and Persian words in Abay's works: abstract]. – Almaty, 1993. – 24 b. [in Kazakh]
Qulnazarova G. XI-XII qasyr adebi eskertkіshterіndegі arab elementterі [Arabic elements in literary monuments of the XI-XII centuries]. – Almaty, 1997. – 144 b. [in Kazakh]
Burkіtbai G. Qazaq tіlі tusіndіrme sozdіkterіnde arabizmderdіn leksikografialanuy: filol. gyl. kand. ... avtoref. [Lexicography of arabisms in explanatory dictionaries of the Kazakh language: abstract]. – Almaty, 2004. – 34 b. [in Kazakh]
Iakshi M.Z. Qazaq, ozbek, turіk tіlderіne ortaq kіrme arab sozderі: filol. gyl. kand. ... avtoref. [Arabic words common to Kazakh, Uzbek, Turkish: abstract]. – Almaty, 2010. – 24 b. [in Kazakh]
Agabekova Zh.A. Qazaq tіlіnde qalyptasqan arab tektі kіsі attarynyn etnolingvistikalyq sipaty: filol. gyl. kand. ... avtoref. [Ethnolinguistic character of names of people of Arabic origin formed in the Kazakh language: abstract]. – Almaty, 2005. – 25 b. [in Kazakh]
Zhubatova B. Qazaq qissa-dastandaryndagy arab, parsy sozderі: filol. gyl. kand. ... avtoref. [Arabic and Persian words in Kazakh Kissa-sagas: abstract]. – Almaty, 2001. – 21 b. [in Kazakh]
Quran karіm. Qazaqsha tusіndіrmelі audarma [The Holy Quran. English explanatory translation] / zhauapty red.: Q. Bagashar,. A. Auezhanuly; aud.: A.B. Akіmhanov, N.S. Anarbaev. – Almaty: Dauіr, 2020. – 624 b. [in Kazakh]
Qaliev G., Bolganbaev A. Qazіrgі qazaq tіlіnіn leksikologiasy men frazeologiasy: oqulyq [Lexicology and phraseology of the modern Kazakh language: textbook]. – Almaty: Ana tili, 2003. – 242 b. [in Kazakh]
Azyly K., Akpynar A., Patyhan F. Tipologia kolichestvennyh opredelitelei “mnozhesto, izbytok, chrezmernoe” v drevnetiurkskih iazykah [Typology of quantitative determinants “multiple, excess, excessive” in ancient Turkic languages] // Turkologia. – 2022. – №4 (112). – B. 42–73. [in Russian]
Ölmez M. Devam Eden Çalışmalar: Eski Türkçenin Kısa Sözlüğüile Uygurcanın Sözlüğü Üzerine Notlar [Turkish Dictionary of Uighur and a Short Dictionary of Old Turkic with Notes on the Dictionary of Uyghur] // International Journal of Old Uyghur Studies. – 2021. – №3/1. – P. 95–122. [in Turkish]
Amangalieva A.E., Bekmasheva A.N. Rabguzidіn «Qisas-ul-anbia» shygarmasyndagy onomastikalyq kenіstіk («Adam ata-Haua ana» qissasy negіzіnde) [Onomastic space in rabguzi's work “Kisas-ul-Anbiya” (based on the fable “Adam-Eve”)] // Keruen. – 2022. – №4, 77-tom. – B. 189–199. https://doi.org/10.53871/2078-8134.2022.4-15 [in Kazakh]
