RABGUZİ'NİN " KİSSASUL-ANBİYA" ADLI ESERİNDEKİ ARAPÇA, FARSÇA KELİMELERİN ÖZELLİKLERİ
9 12
Anahtar Kelimeler:
yabancı kökenli kelimeler, kelime hazinesi, anlam, dini terimler, ses, ek, kelime yapısı.Özet
Halk hazinesi olarak kabul edilen yazılı eserlerdeki yabancı kökenli kelimelerin dilbilimsel açıdan incelenmesi, gizli yönlerinin ortaya çıkarılması; günümüz dilimizin bu orijinal dillerle karşılaştırılarak gelişim ve değişim dinamiklerinin belirlenmesi güncel bir konudur. Yazılı eserlerdeki Arap ve Farsça kökenli kelimelerin dilimizin zenginleşmesine ve kelime hazinemizin artmasına büyük katkısı olmuştur. Araştırmada özellikle «Kıssas-ül Enbiya» eserinin dili üzerinde durularak, bu eserde yer alan Arap ve Fars dillerinden alınan kelimelerin fonetik-morfolojik ve leksiko-semantik özellikleri belirlenmiştir. Ayrıca, yabancı kelimelerin benimsenme kuralları, onların Türk dillerindeki ses değişimleri ve dilbilgisel yapıya uyumu ele alınmıştır. «Kıssas-ül Enbiya» eseri daha önce özel olarak incelenmemiştir. Çağatay dilinde yazılan ve Türk dillerinin ayrı bir edebi dili olarak oluşumuna temel teşkil eden bu tür miras eserlerin hak ettiği şekilde araştırılması gerekmektedir.
Bu çalışma, Türk halklarının dillerine Arap ve Fars kökenli kelimelerin giriş sürecini, oluşum ve değişim özelliklerini kapsamlı olarak ele almaktadır. İslam dininin yayılması, Türk halklarının kültür ve dillerine büyük etki yapmış; özellikle Karahanlılar döneminde Arap ve Fars dillerinden alınan yabancı kelimeler yaygınlaşmıştır. Dini, bilimsel ve edebi eserler aracılığıyla birçok Arap ve Farsça leksikon Türk dillerinde yerleşmiştir.
Araştırma, tarihi yazılı eserlerdeki Arap ve Farsça katmanlarının Türk dillerine, özellikle de Kazakçaya etkisini belirlemeyi amaçlamaktadır. Bu yabancı kökenli ögelerin dil sistemi içindeki rolünün tespiti çalışmanın temel hedefidir.
Referanslar
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Керімбай С., Нәби Ә., Төлеген М. Қиссасул-Әнбия: экзистенциялық талдау. – Алматы: Отбасы, 2022. – 552 б.
Негізгі діни мағлұматтар / Түрікшеден ауд., құраст.: Х. Өзтүрік, Б. Мансұров. – Алматы: Хикмет, 2008. – 384 б.
Наджип Э.Н. Заслуги арабских филологов в области изучения тюркских языков. Семитские языки. Ч. 2. – М.: Наука, 1965. – 248 с.
Досжан Р.А. Қазақ тіл біліміндегі араб, парсы сөздерінің зерттелуі // «ЭКСПО-2017 – болашаққа бастар жол» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның еңбектері. 1-бөлім. – Шымкент: Әлем, 2017. – Б. 240–244.
Досжан Р.А. Ескі қазақ әдеби тілінің түсіндірме сөздігі. 2-т. – Астана: Астана полиграфия, 2011. – 304 б.
Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 319 б.
Рүстемов Л.З. Қазіргі қазақ тіліндегі араб, парсы кірме сөздері. – Алматы: Ғылым, 1982. – 160 б.
Есеналиева Ж. Абай шығармаларындағы араб, парсы сөздерінің қолданылу ерекшелігі: филол. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 1993. – 24 б. 9. Құлназарова Г. XI-XII ғасыр әдеби ескерткіштеріндегі араб элементтері. – Алматы, 1997. – 144 б.
Бүркітбай Г. Қазақ тілі түсіндірме сөздіктерінде арабизмдердің лексикографиялануы: филол. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2004. – 34 б.
Якши М.З. Қазақ, өзбек, түрік тілдеріне ортақ кірме араб сөздері: филол. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2010. – 24 б.
Ағабекова Ж.А. Қазақ тілінде қалыптасқан араб текті кісі аттарының этнолингвистикалық сипаты: филол. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2005. – 25 б.
Жұбатова Б. Қазақ қисса-дастандарындағы араб, парсы сөздері: филол. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2001. – 21 б. 14. Құран кәрім. Қазақша түсіндірмелі аударма / жауапты ред.: Қ. Бағашар,. А. Әуезханұлы; ауд.: А.Б. Әкімханов, Н.С. Анарбаев. – Алматы: Дәуір, 2020. – 624 б. 15. Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы: оқулық. – Алматы: Ана тілі, 2003. – 242 б. 16. Азылы К., Акпынар А., Патыхан Ф. Типология количественных определителей “множесто, избыток, чрезмерное” в древнетюркских языках // Túrkologia. – 2022. – №4 (112). – Б. 42–73. 17. Ölmez M. Devam Eden Çalışmalar: Eski Türkçenin Kısa Sözlüğüile Uygurcanın Sözlüğü Üzerine Notlar // International Journal of Old Uyghur Studies. – 2021. – №3/1. – P. 95–122. 18. Амангалиева А.Е., Бекмашева А.Н. Рабғузидің «Қисас-ул-анбийа» шығармасындағы ономастикалық кеңістік («Адам ата-Хауа ана» қиссасы негізінде) // Керуен. – 2022. – №4, 77-том. – Б. 189–199. https://doi.org/10.53871/2078-8134.2022.4-15
REFERENCES 1. Kerіmbai S., Nabi A., Tolegen M. Qissasul-Anbia ekzistencialyq taldau [Kissasul-Anbiya: existential analysis]. – Almaty: Otbasy, 2022. – 552 b. [in Kazakh]
Negіzgі dіni maglumattar [Basic religious information] / Turіksheden aud., qurast.: H. Ozturіk, B. Mansurov. – Almaty: Hikmet, 2008. – 384 b. [in Kazakh]
Nadzhip E.N. Zaslugi arabskih filologov v oblasti izuchenia tiurkskih iazykov. Semitskie iazyki. Ch. 2. [The achievements of Arab philologists in the field of studying Turkic languages. Semitic languages. Part 2.] – M.: Nauka, 1965. – 248 s. [in Russian]
Doszhan R.A. Qazaq tіl bіlіmіndegі arab, parsy sozderіnіn zertteluі [Study of Arabic and Persian words in Kazakh linguistics] // «EKSPO-2017 – bolashaqqa bastar zhol» atty halyqaralyq gylymi-tazhіribelіk konferencianyn enbekterі. 1-bolіm. – Shymkent: Alem, 2017. – B. 240–244. [in Kazakh]
Doszhan R.A. Eskі qazaq adebi tіlіnіn tusіndіrme sozdіgі. 2-t. [Explanatory Dictionary of the old Kazakh literary language. Vol. 2]. – Astana: Astana poligrafia, 2011. – 304 b. [in Kazakh]
Syzdyqova R. Qazaq adebi tіlіnіn tarihy [History of the Kazakh literary language]. – Almaty: Ana tіlі, 1993. – 319 b. [in Kazakh]
Rustemov L.Z. Qazіrgі qazaq tіlіndegі arab, parsy kіrme sozderі [Arabic and Persian words in modern Kazakh]. – Almaty: Gylym, 1982. – 160 b. [in Kazakh]
Esenalieva Zh. Abai shygarmalaryndagy arab, parsy sozderіnіn qoldanylu erekshelіgі: filol. gyl. kand. ... avtoref. [Features of the use of Arabic and Persian words in Abay's works: abstract]. – Almaty, 1993. – 24 b. [in Kazakh]
Qulnazarova G. XI-XII qasyr adebi eskertkіshterіndegі arab elementterі [Arabic elements in literary monuments of the XI-XII centuries]. – Almaty, 1997. – 144 b. [in Kazakh]
Burkіtbai G. Qazaq tіlі tusіndіrme sozdіkterіnde arabizmderdіn leksikografialanuy: filol. gyl. kand. ... avtoref. [Lexicography of arabisms in explanatory dictionaries of the Kazakh language: abstract]. – Almaty, 2004. – 34 b. [in Kazakh]
Iakshi M.Z. Qazaq, ozbek, turіk tіlderіne ortaq kіrme arab sozderі: filol. gyl. kand. ... avtoref. [Arabic words common to Kazakh, Uzbek, Turkish: abstract]. – Almaty, 2010. – 24 b. [in Kazakh]
Agabekova Zh.A. Qazaq tіlіnde qalyptasqan arab tektі kіsі attarynyn etnolingvistikalyq sipaty: filol. gyl. kand. ... avtoref. [Ethnolinguistic character of names of people of Arabic origin formed in the Kazakh language: abstract]. – Almaty, 2005. – 25 b. [in Kazakh]
Zhubatova B. Qazaq qissa-dastandaryndagy arab, parsy sozderі: filol. gyl. kand. ... avtoref. [Arabic and Persian words in Kazakh Kissa-sagas: abstract]. – Almaty, 2001. – 21 b. [in Kazakh]
Quran karіm. Qazaqsha tusіndіrmelі audarma [The Holy Quran. English explanatory translation] / zhauapty red.: Q. Bagashar,. A. Auezhanuly; aud.: A.B. Akіmhanov, N.S. Anarbaev. – Almaty: Dauіr, 2020. – 624 b. [in Kazakh]
Qaliev G., Bolganbaev A. Qazіrgі qazaq tіlіnіn leksikologiasy men frazeologiasy: oqulyq [Lexicology and phraseology of the modern Kazakh language: textbook]. – Almaty: Ana tili, 2003. – 242 b. [in Kazakh]
Azyly K., Akpynar A., Patyhan F. Tipologia kolichestvennyh opredelitelei “mnozhesto, izbytok, chrezmernoe” v drevnetiurkskih iazykah [Typology of quantitative determinants “multiple, excess, excessive” in ancient Turkic languages] // Turkologia. – 2022. – №4 (112). – B. 42–73. [in Russian]
Ölmez M. Devam Eden Çalışmalar: Eski Türkçenin Kısa Sözlüğüile Uygurcanın Sözlüğü Üzerine Notlar [Turkish Dictionary of Uighur and a Short Dictionary of Old Turkic with Notes on the Dictionary of Uyghur] // International Journal of Old Uyghur Studies. – 2021. – №3/1. – P. 95–122. [in Turkish]
Amangalieva A.E., Bekmasheva A.N. Rabguzidіn «Qisas-ul-anbia» shygarmasyndagy onomastikalyq kenіstіk («Adam ata-Haua ana» qissasy negіzіnde) [Onomastic space in rabguzi's work “Kisas-ul-Anbiya” (based on the fable “Adam-Eve”)] // Keruen. – 2022. – №4, 77-tom. – B. 189–199. https://doi.org/10.53871/2078-8134.2022.4-15 [in Kazakh]
