ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШІНДЕГІ АТБЕГІЛІККЕ ҚАТЫСТЫ ТІЛДІК БІРЛІКТЕРДІҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ («Байтарту'л-Вазих» және «Кодекс Куманикус» жазба ескерткіштері негізінде)
6 3
Кілт сөздер:
атбегілік, ортағасырлық жазба ескерткіштер, «Байтарту'л-Вазих», «Кодекс Куманикус», тілдік бірліктер, лингвомәдени ерекшеліктер», дәстүрлі өнер, кәсіп, мұра.Аңдатпа
Мақалада ортағасырлық мәмлүк-қыпшақ тілінде жазылған «Байтарту'л-Вазих» және қыпшақ тілінде жазылған «Кодекс Куманикус» жазба ескерткіштерінде кездесетін дәстүрлі атбегілік өнерге қатысты тілдік деректер лингвистикалық тұрғыдан қарастырылады. Сәйгүлігін сайлап, тарланын таңдап мінген түркілер өз танымдары мен талғамдарын осы жануармен тікелей байланыстырған. Сондықтан да халқымыздың дүниетанымында жылқыға қатысты ерекше философиялық және мәдени жүйе қалыптасқан. Ата-бабамыз аттың сынын жақсы білген және күтімін де терең меңгерген. Осыған қатысты жинақталған ілімін жазба ескерткіштерінде сипаттап, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырған. Осындай еңбектердің қайнар көзі ортағасырлық қыпшақ және мәмлүк-қыпшақ тілдерінде жазылған мұралар екені анық. Мақалада ескерткіштер тіліндегі атбегілікке қатысты ұғымдар анықталып, дәстүрлі өнердің мәдени мұра ретіндегі рөлі, аттың қазақ өміріндегі орны мен оның тілдегі көрінісі лингвомәдениеттану тұрғысынан жүйелі түрде талданады.
Зерттеу барысында ортағасырлық «Байтарту'л-Вазих» және «Кодекс Куманикус» жазба ескерткіштеріндегі атбегілік өнерге қатысты тілдік бірліктер фонетикалық, лексикалық тұрғыдан ажыратылып, олардың лингвомәдени сипаты тереңірек ашылады. Нәтижесінде ортағасырлық ескерткіштер тіліндегі сөздік қолданыстардың қазіргі қазақ тіліне әсері, олардың сақталу деңгейі, айырмашылықтары, қазіргі қазақ тілінің лексикалық жүйесіндегі орны қарастырылады. Жалпы ортағасырлық жазба ескерткіштер тіліндегі атбегілік өнерге қатысты тілдік бірліктердің ерекшеліктерін зерттеу арқылы тілдің тарихи сабақтастығы мен даму заңдылықтары айқындалады.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қыдырәлі Д. Тамыр: ғылыми мақалалар. – Алматы: Атамұра, 2024. – 304 б.
Сартқожаұлы Қ., Айдаубайұлы Қ. Сәйгүліктер. [Электронды ресурс]. URL: https://argymaq.kz/archives/278 (қаралған күні 14.08.2024)
Күлтегін. Тоныкөк. – Астана: Аударма, 2022. – 96 б. 4. Қашқари М. «Диуани лұғат ат түрік» 1-3 / ауд. А. Егеубай. – Алматы: Хан, 1997. – 422 б.
Омаров М. Аңызға айналған арғымақтар. – Алматы: Таңбалы, 2008. – 159 б.
Қондыбай С. Арғы қазақ мифологиясы. – Алматы: Дайк-Пресс, 2024. – 496 б.
Қазақтың этнографиялық категориялар ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі: энциклопедия / ғыл. ред. Н. Әлімбай; мәтінд. дайынд. Ж. Бабақұлы. – Алматы: DPS, 2011. – 735 б. 8. Serkebayeva G., Boranbaev S. Binary oppositions as a method of conceptualization: A case of codex cumanicus // International Journal of Society, Culture & Language. – 2023. – Т. 11. – №3. – С. 159–170.
Боранбаев С.Р., Тулебаев Қ.Т. Соғыс өнеріне байланысты түркі тілінде жазылған ортағасырлық дереккөз // Архив хабаршысы. – 2021. – №1-2. – Б. 20–24.
Қайратұлы Б. Қазақтың атбегілік өнері: әдістемелік оқулық. – Астана: Жарыс КZ. – 391 б.
Даулеталиева Д.М., Тоқтағұл Б.С., Арзымбетова Ш.Ж. Жылқы малына қатысты қазақы атаулар // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2020. – Т. 4. – №118. – С. 215–228.
Тоқтабай А. Қазақ жылқысының тарихы. – Алматы: Алматы кітап, 2010. – 496 б.
Дадебаев Ж. Тұлпардың бабы мен сыны. – Алматы: Бастау, 1994. – 16 б. 14. Саки Қ. Мәмлүктер соғыс өнері. – Астана: Khan Textile, 2015. – 152 б. 15. Ozgur C. Baytaratü'l-Vazıh (Metin-İndeks): Yüksek Lisans Tezi. – Istanbul, 1988. – 270 s.
Древнетюркский словарь. – Ленинград: Наука, 1969. – 760 с.
Серкебаева Г.И. «Кодекс Куманикус» жазба ескерткіші лексикасының қазақ тілімен сабақтастығы: филос. док. (PhD) ... дис. – Шымкент, 2024. – 144 б.
REFERENCES
Qydyralі D. Tamyr: gylymi maqalalar [The root: scientific articles]. – Almaty: Atamura, 2024. – 304 b. [in Kazakh]
Sartqozhauly Q., Aidaubaiuly Q. Saigulіkter [Horses]. [Electronic resource]. URL: https://argymaq.kz/archives/278 (date of access 14.08.2024) [in Kazakh]
Kultegіn. Tonykok [Kultegіn. Tonykok]. – Astana: Audarma, 2022. – 96 b. [in Kazakh]
Qashqari M. «Diuani lugat at turіk» [“Diwani lugat at Turk”] 1-3 / aud. A. Egeubai. – Almaty: Han, 1997. – 422 b. [in Kazakh]
Omarov M. Anyzga ainalgan argymaqtar [The legendary argymaks]. – Almaty: Tanbaly, 2008. – 159 b. [in Kazakh]
Qondybai S. Argy qazaq mifologiasy [Ancient Kazakh mythology]. – Almaty: Daik-Press, 2024. – 496 b. [in Kazakh]
Qazaqtyn etnografialyq kategorialar ugymdar men ataularynyn dasturlі zhuiesі: enciklopedia [Traditional system of concepts and names of Kazakh ethnographic categories: encyclopedia] / gyl. red. N. Alіmbai; matіnd. daiynd. Zh. Babaquly. – Almaty: DPS, 2011. – 735 b. [in Kazakh]
Serkebayeva G., Boranbaev S. Binary oppositions as a method of conceptualization: A case of codex cumanicus // International Journal of Society, Culture & Language. – 2023. – T. 11. – №3. – S. 159–170.
Boranbaev S.R., Tulebaev Q.T. Sogys onerіne bailanysty turkі tіlіnde zhazylgan ortagasyrlyq derekkoz [Medieval source written in Turkic related to the art of war] // Arhiv habarshysy. – 2021. – №1-2. – B. 20–24. [in Kazakh]
Qairatuly B. Qazaqtyn atbegіlіk onerі: adіstemelіk oqulyq: Kazakh equestrian art: a methodical textbook. – Astana: Zharys KZ. – 391 b. [in Kazakh]
Dauletalieva D.M., Toqtagul B.S., Arzymbetova Sh.Zh. Zhylqy malyna qatysty qazaqy ataular [Kazakh names related to horse cattle] // Iasaui universitetinin habarshysy. – 2020. – T. 4. – №118. – S. 215–228. [in Kazakh]
Toqtabai A. Qazaq zhylqysynyn tarihy [History of the Kazakh horse]. – Almaty: Almaty kіtap, 2010. – 496 b. [in Kazakh]
Dadebaev Zh. Tulpardyn baby men syny [Conditions and criticism of the horse]. – Almaty: Bastau, 1994. – 16 b. [in Kazakh] 14. Saki Q. Mamlukter sogys onerі [The art of war of the Mamluks]. – Astana: Khan Textile, 2015. – 152 b. [in Kazakh] 15. Ozgur C. Baytaratü'l-Vazıh (Metin-İndeks): Yüksek Lisans Tezi [Baytaratu'l-Wazih (Text-Index): Master's Thesis.]. – Istanbul, 1988. – 209 s. [in Turkish]
Drevnetiurkskiy slovar [Ancient Turkic Dictionary]. – Leningrad: Nauka, 1969. – 760 s. [in Russian]
Serkebaeva G.I. «Kodeks Kumanikus» zhazba eskertkіshі leksikasynyn qazaq tіlіmen sabaqtastygy: filos. dok. (PhD) ... dis. [Continuity of the vocabulary of the written monument “Codex Cumanicus” with the Kazakh language: dis.]. – Shymkent, 2024. – 144 b. [in Kazakh]
