ASALETLE İLGİLİ BİR ORTAÇAĞ YAZILI ANITINDAKİ DİL BİRİMLERİNİN DİLBİLİMSEL KÜLTÜREL ÖZELLİKLERİ ("baytartu'l-Vazih" ve "Codex Cumanicus" yazılı anıtlarına dayanarak)
6 3
Anahtar Kelimeler:
at terbiyeciliği, ortaçağ yazılı eserleri, «Baytartu'l-Vazih», «Kodeks Kumanikus», dilsel birimler, linguokültürel özellikler, geleneksel sanat, meslek, miras.Özet
Bu makalede, ortaçağ Memlük-Kıpçak dilinde yazılmış olan «Baytartu'l-Vazih» ve Kıpçak dilinde yazılmış «Kodeks Kumanikus» yazılı eserlerinde yer alan geleneksel at terbiyeciliği sanatına ilişkin dilsel veriler dilbilimsel açıdan incelenmiştir. Türkler, seleksiyonla kendi atlarını seçip binmekle kalmayıp, bu hayvanla doğrudan bağlantılı olarak bilgi ve zevklerini ifade etmişlerdir. Bu nedenle at, halkımızın dünya görüşünde özel bir felsefi ve kültürel sisteme sahip olmuştur. Atalarımız atın değerini iyi bilmiş, bakımını da derinlemesine öğrenmişlerdir. Bu konuda birikmiş bilgilerini yazılı eserlerde tanımlayarak nesilden nesile miras bırakmışlardır. Bu tür eserlerin kaynağının ise ortaçağ Kıpçak ve Memlük-Kıpçak dillerinde yazılmış miraslar olduğu açıktır.
Makalede eserlerde geçen at terbiyeciliğiyle ilgili kavramlar tanımlanmış, geleneksel sanatın kültürel miras olarak rolü, atın Kazak yaşamındaki yeri ve dildeki yansımaları linguokültüroloji açısından sistematik olarak analiz edilmiştir.
Araştırma kapsamında, ortaçağ «Baytartu'l-Vazih» ve «Kodeks Kumanikus» yazılı eserlerindeki at terbiyeciliği sanatına dair dil birimleri fonetik ve leksikal açıdan ayrıştırılmış, bunların linguokültürel özellikleri derinlemesine ortaya konmuştur. Sonuç olarak, ortaçağ eserlerindeki sözlük kullanımlarının günümüz Kazakçasına etkisi, korunma düzeyi, farklılıkları ve günümüz Kazakçasının leksikal sistemindeki yeri ele alınmıştır. Genel olarak, ortaçağ yazılı eserlerindeki at terbiyeciliği ile ilgili dilsel birimlerin özelliklerinin araştırılmasıyla dilin tarihsel sürekliliği ve gelişim yasaları ortaya konmuştur.
Referanslar
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қыдырәлі Д. Тамыр: ғылыми мақалалар. – Алматы: Атамұра, 2024. – 304 б.
Сартқожаұлы Қ., Айдаубайұлы Қ. Сәйгүліктер. [Электронды ресурс]. URL: https://argymaq.kz/archives/278 (қаралған күні 14.08.2024)
Күлтегін. Тоныкөк. – Астана: Аударма, 2022. – 96 б. 4. Қашқари М. «Диуани лұғат ат түрік» 1-3 / ауд. А. Егеубай. – Алматы: Хан, 1997. – 422 б.
Омаров М. Аңызға айналған арғымақтар. – Алматы: Таңбалы, 2008. – 159 б.
Қондыбай С. Арғы қазақ мифологиясы. – Алматы: Дайк-Пресс, 2024. – 496 б.
Қазақтың этнографиялық категориялар ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі: энциклопедия / ғыл. ред. Н. Әлімбай; мәтінд. дайынд. Ж. Бабақұлы. – Алматы: DPS, 2011. – 735 б. 8. Serkebayeva G., Boranbaev S. Binary oppositions as a method of conceptualization: A case of codex cumanicus // International Journal of Society, Culture & Language. – 2023. – Т. 11. – №3. – С. 159–170.
Боранбаев С.Р., Тулебаев Қ.Т. Соғыс өнеріне байланысты түркі тілінде жазылған ортағасырлық дереккөз // Архив хабаршысы. – 2021. – №1-2. – Б. 20–24.
Қайратұлы Б. Қазақтың атбегілік өнері: әдістемелік оқулық. – Астана: Жарыс КZ. – 391 б.
Даулеталиева Д.М., Тоқтағұл Б.С., Арзымбетова Ш.Ж. Жылқы малына қатысты қазақы атаулар // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2020. – Т. 4. – №118. – С. 215–228.
Тоқтабай А. Қазақ жылқысының тарихы. – Алматы: Алматы кітап, 2010. – 496 б.
Дадебаев Ж. Тұлпардың бабы мен сыны. – Алматы: Бастау, 1994. – 16 б. 14. Саки Қ. Мәмлүктер соғыс өнері. – Астана: Khan Textile, 2015. – 152 б. 15. Ozgur C. Baytaratü'l-Vazıh (Metin-İndeks): Yüksek Lisans Tezi. – Istanbul, 1988. – 270 s.
Древнетюркский словарь. – Ленинград: Наука, 1969. – 760 с.
Серкебаева Г.И. «Кодекс Куманикус» жазба ескерткіші лексикасының қазақ тілімен сабақтастығы: филос. док. (PhD) ... дис. – Шымкент, 2024. – 144 б.
REFERENCES
Qydyralі D. Tamyr: gylymi maqalalar [The root: scientific articles]. – Almaty: Atamura, 2024. – 304 b. [in Kazakh]
Sartqozhauly Q., Aidaubaiuly Q. Saigulіkter [Horses]. [Electronic resource]. URL: https://argymaq.kz/archives/278 (date of access 14.08.2024) [in Kazakh]
Kultegіn. Tonykok [Kultegіn. Tonykok]. – Astana: Audarma, 2022. – 96 b. [in Kazakh]
Qashqari M. «Diuani lugat at turіk» [“Diwani lugat at Turk”] 1-3 / aud. A. Egeubai. – Almaty: Han, 1997. – 422 b. [in Kazakh]
Omarov M. Anyzga ainalgan argymaqtar [The legendary argymaks]. – Almaty: Tanbaly, 2008. – 159 b. [in Kazakh]
Qondybai S. Argy qazaq mifologiasy [Ancient Kazakh mythology]. – Almaty: Daik-Press, 2024. – 496 b. [in Kazakh]
Qazaqtyn etnografialyq kategorialar ugymdar men ataularynyn dasturlі zhuiesі: enciklopedia [Traditional system of concepts and names of Kazakh ethnographic categories: encyclopedia] / gyl. red. N. Alіmbai; matіnd. daiynd. Zh. Babaquly. – Almaty: DPS, 2011. – 735 b. [in Kazakh]
Serkebayeva G., Boranbaev S. Binary oppositions as a method of conceptualization: A case of codex cumanicus // International Journal of Society, Culture & Language. – 2023. – T. 11. – №3. – S. 159–170.
Boranbaev S.R., Tulebaev Q.T. Sogys onerіne bailanysty turkі tіlіnde zhazylgan ortagasyrlyq derekkoz [Medieval source written in Turkic related to the art of war] // Arhiv habarshysy. – 2021. – №1-2. – B. 20–24. [in Kazakh]
Qairatuly B. Qazaqtyn atbegіlіk onerі: adіstemelіk oqulyq: Kazakh equestrian art: a methodical textbook. – Astana: Zharys KZ. – 391 b. [in Kazakh]
Dauletalieva D.M., Toqtagul B.S., Arzymbetova Sh.Zh. Zhylqy malyna qatysty qazaqy ataular [Kazakh names related to horse cattle] // Iasaui universitetinin habarshysy. – 2020. – T. 4. – №118. – S. 215–228. [in Kazakh]
Toqtabai A. Qazaq zhylqysynyn tarihy [History of the Kazakh horse]. – Almaty: Almaty kіtap, 2010. – 496 b. [in Kazakh]
Dadebaev Zh. Tulpardyn baby men syny [Conditions and criticism of the horse]. – Almaty: Bastau, 1994. – 16 b. [in Kazakh] 14. Saki Q. Mamlukter sogys onerі [The art of war of the Mamluks]. – Astana: Khan Textile, 2015. – 152 b. [in Kazakh] 15. Ozgur C. Baytaratü'l-Vazıh (Metin-İndeks): Yüksek Lisans Tezi [Baytaratu'l-Wazih (Text-Index): Master's Thesis.]. – Istanbul, 1988. – 209 s. [in Turkish]
Drevnetiurkskiy slovar [Ancient Turkic Dictionary]. – Leningrad: Nauka, 1969. – 760 s. [in Russian]
Serkebaeva G.I. «Kodeks Kumanikus» zhazba eskertkіshі leksikasynyn qazaq tіlіmen sabaqtastygy: filos. dok. (PhD) ... dis. [Continuity of the vocabulary of the written monument “Codex Cumanicus” with the Kazakh language: dis.]. – Shymkent, 2024. – 144 b. [in Kazakh]
