УАҚЫТ ҰҒЫМЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ МӘДЕНИ КОД РЕТІНДЕГІ СИПАТЫ (қазақ, орыс, ағылшын тілдері материалы негізінде)
3 6
Кілт сөздер:
фразеологизмдер, мәдени код, сема, интегралды сема, дифференциалды сема, фондық білім.Аңдатпа
Мақалада қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі уақыт ұғымына байланысты фразеологизмдер қарастырылған. Уақыт ұғымына байланысты тұрақты тіркестердің құрамында танылатын экстралингвистикалық факторлар – фондық білім мен мәдени ассоциация. Уақыт ұғымына байланысты фразеологизмдерді семалық талдау қазақ, орыс, ағылшын тілдерін салғастыра зерттеуге мүмкіндік береді. Зерттеу барысында уақыт ұғымына байланысты тұрақты тіркестер интегралды сема, дифференциалды сема деп ажыратылды. Мақаланың нысаны – І. Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясындағы уақыт ұғымына қатысты фразеологиялық бірліктер. Көркем туындыны талдау барысында қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі мағыналас тұрақты тіркестер қатары интегралды сема аясында дәлелденеді. Дифференциалды сема негізінде әр тілдегі фондық білім ерекшеліктері анықталады. Тұрақты тіркестерді семалық, мағыналық топтарға жіктеу арқылы әр этностың мәдени, тілдік ерекшеліктері талданады. Мақалада қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі фразеологизмдердің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау барысында салғастырмалы әдіс; фразеологизмдердің дефинициясын талдау барысында лексикографиялық әдіс; уақытқа қатысты фразеологиялық бірліктерді мағыналық талдауда семантикалық әдіс және олардың пайда болу жолдарын анықтауда этнолингвистикалық әдіс қолданылды. Жүргізілген зерттеудің құндылығы фразеологизмдерді «мәдени код» ұғымы аясында талдаудан көрініс табады. Ұлттық дүниетанымдағы уақытқа байланысты фразеологизмдер «мәдени код» ретінде фондық білім ретінде анықталады. Зерттеудің практикалық мәні көркем туындыдағы уақытқа байланысты фразеологизмдердің мынадай қызметтерінен анықталады: 1) ұлттық таным көрінісі; 2) мәдени ассоциация; 3) мағыналық қатарлар.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Мынбаева А., Кудасбекова А. Лингвистикалық кеңістіктегі мәдени код пен тілдік код // Абай ҚазҰПУ Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы. – 2021. – №4 (74). – Б. 127–131. https://doi.org/10.51889/2020-4.1728-7804.27
Черданцева Т.З. Идиоматика и культура // Вопросы языкознания. – 1996. – №1. – С. 58–70 https://vja.ruslang.ru/ru/archive/1996-1/58-70
Телия В.Н. Русская фразеология. Семантический прагматический и лингвокультурологический аспекты. – М.: Языки русской культуры, 1996. – 288 c.
Арынбаева Д.Ж., Байғұтова Д.Н., Құрбанов А.Г. Д. Исабеков шығармаларындағы фразеологизмдердің ұлттық коннотациясы // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2024. – №2(132). –Б. 102–114. https://doi.org/10.47526/2024-2/2664-0686.47
Смағұлова Г. Қазақ фразеологиясы лингвистикалық парадигмаларда: монография. – Алматы: Елтаным, 2020. – 256 б.
Тукешова Н.М. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі антоним компонентті фразеологизмдер (салғастырмалы талдау) // Қарағанды университетінің хабаршысы. Филология сериясы. – 2023. – №2 (110). – Б. 6-–1. https://doi.org/10.31489/2023ph2/6-12
Sarekenova K. Kazak dilindeki deyimlerin kullanim özellikleri // TURKISH WORLD / Journal of Language and Literature. – 2018. – №46. – P. 197–214. https://doi.org/10.24155/tdk.2018.87
Есенберлин I. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1). – «I. Есенберлин атындағы қор», Әдеби KZ, 2004. – 339 б.
Кеңесбаев I. К. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы, Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы, 1977. – 712 б.
Есенберлин И. Кочевники / ред. Баянбаев Р.М. – Алматы: ИД «Кочевники», 2013. – 928 с.
Esenberlin I. The Nomads. Book 1. The charmed sword. – Almaty: APPB, 2015. – 378 p. 12. Васильев А.И. Фразеологический словарь языка И.А. Бунина. – Елец: Елецкий государственный университет им. И.А. Бунина, 2011. – 400 с.
Esenberlin I. The Nomads. Book 2. Despair. – Almaty: APPB, 2015. – 380 p.
Есенберлин I. «Жанталас» (Көшпендiлер – 2). – «I. Есенберлин атындағы қор», Әдеби KZ – 2004. – 336 б.
Esenberlin I. The Nomads. Book 3. Khan Kene. – Almaty: APPB, 2015. – 378 p.
Есенберлин I. «Қаһар» (Көшпендiлер – 3). – «I. Есенберлин атындағы қор», Әдеби KZ, 2004. – 432 б.
Игнатьева М. Э. Отражение времени и пространства во фразеологии русского и английского языков: автореф. ... канд. филол. наук. – Казань, 2004. – 24 с.
Тоқтанова Ә. К. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі уақыт, кеңістік, өлшемге негізделген фразеологизмдерге ұйытқы болған сөздер // ҚазҰУ Хабашысы. Филология сериясы. – 2011. – №4 (134). – Б. 204–207.
Біртұтас ұлт болу қадамы. [Электронды ресурс]. URL:https://anatili.kazgazeta.kz/news/43300 (қаралған күні 15.05.2025)
Стернин А.А. Значение слова и его компоненты: методическое пособие. – Берлин: Директ-Медиа, 2015. – 228 с.
REFERENCES
Mynbaeva A., Kudasbekova A. Lingvistikalyq kenіstіktegі madeni kod pen tіldіk kod [Cultural code and language code in the linguistic space] // Abai QazUPU Habarshysy, «Filologia gylymdary» seriasy. – 2021. – №4 (74). – B. 127–131. https://doi.org/10.51889/2020-4.1728-7804.27 [in Kazakh]
Cherdanceva T.Z. Idiomatika i kultura [Idiomatics and culture] // Voprosy iazykoznania. – 1996. – №1. – S. 58–70 https://vja.ruslang.ru/ru/archive/1996-1/58-70 [in Russian]
Telia V.N. Russkaia frazeologia. Semanticheskiiy pragmaticheskiiy i lingvokulturologicheskiy aspekty [Russian phraseology. Semantic pragmatic and linguocultural aspect]. – M.: Iazyki russkoii kultury, 1996. – 288 c. [in Russian]
Arynbaeva D.Zh., Baigutova D.N., Qurbanov A.G. D. Isabekov shygarmalaryndagy frazeologizmderdіn ulttyq konnotaciasy [National Connotation of Phraseology in the Works of D. Isabekov] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2024. – №2(132). – B. 102–114. https://doi.org/10.47526/2024-2/2664-0686.47 [in Kazakh]
Smagulova G. Qazaq frazeologiasy lingvistikalyq paradigmalarda: monografia [Kazakh phraseology in linguistic paradigms: monograph]. – Almaty: Eltanym, 2020. – 256 b. [in Kazakh]
Tukeshova N.M. Agylshyn zhane qazaq tіlderіndegі antonim komponenttі frazeologizmder (salgastyrmaly taldau) [Antonym component phraseology in English and Kazakh languages (comparative analysis)] // Qaragandy universitetіnіn habarshysy. Filologia seriasy. – 2023. – №2 (110). – B. 6–1. https://doi.org/10.31489/2023ph2/6-12 [in Kazakh]
Sarekenova K. Kazak dilindeki deyimlerin kullanim özellikleri [Features of idioms in Kazakh language] // TURKISH WORLD / Journal of Language and Literature. – 2018. – №46. – P. 197–214. https://doi.org/10.24155/tdk.2018.87 [in Turkish]
Esenberlin I. «Almas Qylysh» (Koshpendiler – 1)[ Diamond Sword] (Nomads - 1)]. – «I. Esenberlin atyndagy qor», Adebi KZ, 2004. – 339 b. [in Kazakh]
Kenesbaev I.K. Qazaq tіlіnіn frazeologialyq sozdіgі [Phraseological dictionary of the Kazakh language]. – Almaty, Qazaq SSR-nің «Gylym» baspasy, 1977. – 712 b. [in Kazakh]
Esenberlin I. Kochevniki [The Nomads] / red. Bajanbaev R.M. – Almaty: ID «Kochevniki», 2013. – 928 s. [in Russian]
Esenberlin I. The Nomads. Book 1. The charmed sword. – Almaty: APPB, 2015. – 378 p.
Vasiliev A.I. Frazeologicheski slovar iazyka I.A. Bunina [Phraseological dictionary language I.A.Bunin]. – Elec: Elecki gosudarstvennyi universitet im. I.A. Bunina, 2011. – 400 s. [in Russian]
Esenberlin I. The Nomads. Book 2. Despair. – Almaty: APPB, 2015. – 380 p.
Esenberlin I. Zhantalas (Koshpendiler – 2) [“Zhantalas” (Nomads – 2)]. – «I. Esenberlin atyndagy qor», Adebi KZ – 2004. – 336 b. [in Kazakh] 15. Esenberlin I. The Nomads. Book 3. Khan Kene. – Almaty: APPB, 2015. – 378 p.
Esenberlin I. «Qaһar» (Koshpendiler – 3) [“Qaһar” (Nomads – 3)]. – «I. Esenberlin atyndagy qor», Adebi KZ, 2004. – 432 b. [in Kazakh]
Ignatieva M.E. Otrazhenie vremeni i prostranstva vo frazeologii russkogo i angliskogo iazykov: avtoref. ... kand. filol. nauk [Reflection of time and space in the phraseology of the Russian and English languages: abstract]. – Kazan, 2004. – 24 s. [in Russian]
Toqtanova A.K. Qazaq zhane agylshyn tіlderіndegі uaqyt, kenіstіk, olshemge negіzdelgen frazeologizmderge uiytqy bolgan sozder [Words that are the source of phraseological units based on time, space, size in the Kazakh and English languages] // QazUU Habashysy. Filologia seriasy. – 2011. – №4 (134). – B. 204–207. [in Kazakh]
Bіrtutas ult bolu qadamy [A step towards becoming a unified nation]. [Electronic resource]. URL: https://anatili.kazgazeta.kz/news/43300 (date of access 15.05.2025) [in Kazakh]
Sternin A.A. Znachenie slova i ego komponenty: metodicheskoe posobie [The meaning of the word and its components: methodical guide]. – Berlin: Direkt-Media, 2015. – 228 s. [in Russian]
