KÜLTÜREL KOD OLARAK ZAMAN KAVRAMIYLA İLGİLİ KALIP İFADELERİN DOĞASI (Kazakça, Rusça, İngilizce dil materyalleri temelinde)
3 6
Anahtar Kelimeler:
deyimsel birimler, kültürel kod, sema, integral sema, farklı sema, arka plan bilgisi.Özet
Makalede Kazak, Rus ve İngiliz dillerinde zaman kavramıyla ilgili deyimsel birimleri ele alınmaktadır. Zaman kavramıyla ilgili kalıplaşmış ifadelerin oluşumunda dil dışı etkenler olarak kabul edilenler, arka plan bilgisi ve kültürel çağrışımlardır. Zaman kavramıyla ilgili deyimsel birimlerin anlamsal analizi, Kazak, Rus ve İngiliz dillerinin karşılaştırmalı bir incelemesine olanak tanır. Çalışma sırasında, zaman kavramıyla ilgili kalıplaşmış ifadeler tam anlamsal ve farklı anlamsal olarak ikiye ayrılmıştır. Makalenin konusu, İlyas Esenberlin’in “Göçebeler” üçlemesindeki zaman kavramıyla ilgili deyimsel birimlerdir. Eserin analizi sırasında, Kazak, Rus ve İngiliz dillerindeki bir dizi eşanlamlı kalıplaşmış ifade, tam anlamsal çerçevede doğrulanmaktadır. Farklı anlamsal çerçeve temelinde, her dilin arka plan bilgisi özellikleri belirlenmektedir. Sabit ifadeler anlamsal ve anlamsal gruplara ayrılarak, her etnik grubun kültürel ve dilsel özellikleri analiz edilmektedir. Makalede, Kazakça, Rusça ve İngilizce dillerindeki deyimsel birimlerin benzerlik ve farklılıklarının belirlenmesinde karşılaştırmalı bir yöntem kullanılmıştır; deyimsel birimlerin tanımının analizinde sözlükbilimsel yöntem; zamanla ilgili deyimsel birimlerin anlamsal analizinde anlambilimsel yöntem ve bunların oluşum biçimlerinin belirlenmesinde etnolinguistik yöntem kullanılmıştır. Yapılan araştırmanın değeri, deyimsel birimlerin “kültürel kod” kavramı çerçevesinde analizinde yansıtılmaktadır. Ulusal dünya görüşünde zamanla ilgili deyimsel birimler, arka plan bilgisi olarak “kültürel kod” olarak tanımlanmaktadır. Araştırmanın pratik önemi, bir sanat eserinde zamanla ilgili deyimsel birimlerin şu işlevleri tarafından belirlenmektedir: 1) ulusal bilginin ifadesi; 2) kültürel çağrışım; 3) anlamsal dizi.
Referanslar
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Мынбаева А., Кудасбекова А. Лингвистикалық кеңістіктегі мәдени код пен тілдік код // Абай ҚазҰПУ Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы. – 2021. – №4 (74). – Б. 127–131. https://doi.org/10.51889/2020-4.1728-7804.27
Черданцева Т.З. Идиоматика и культура // Вопросы языкознания. – 1996. – №1. – С. 58–70 https://vja.ruslang.ru/ru/archive/1996-1/58-70
Телия В.Н. Русская фразеология. Семантический прагматический и лингвокультурологический аспекты. – М.: Языки русской культуры, 1996. – 288 c.
Арынбаева Д.Ж., Байғұтова Д.Н., Құрбанов А.Г. Д. Исабеков шығармаларындағы фразеологизмдердің ұлттық коннотациясы // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2024. – №2(132). –Б. 102–114. https://doi.org/10.47526/2024-2/2664-0686.47
Смағұлова Г. Қазақ фразеологиясы лингвистикалық парадигмаларда: монография. – Алматы: Елтаным, 2020. – 256 б.
Тукешова Н.М. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі антоним компонентті фразеологизмдер (салғастырмалы талдау) // Қарағанды университетінің хабаршысы. Филология сериясы. – 2023. – №2 (110). – Б. 6-–1. https://doi.org/10.31489/2023ph2/6-12
Sarekenova K. Kazak dilindeki deyimlerin kullanim özellikleri // TURKISH WORLD / Journal of Language and Literature. – 2018. – №46. – P. 197–214. https://doi.org/10.24155/tdk.2018.87
Есенберлин I. «Алмас Қылыш» (Көшпендiлер – 1). – «I. Есенберлин атындағы қор», Әдеби KZ, 2004. – 339 б.
Кеңесбаев I. К. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы, Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы, 1977. – 712 б.
Есенберлин И. Кочевники / ред. Баянбаев Р.М. – Алматы: ИД «Кочевники», 2013. – 928 с.
Esenberlin I. The Nomads. Book 1. The charmed sword. – Almaty: APPB, 2015. – 378 p. 12. Васильев А.И. Фразеологический словарь языка И.А. Бунина. – Елец: Елецкий государственный университет им. И.А. Бунина, 2011. – 400 с.
Esenberlin I. The Nomads. Book 2. Despair. – Almaty: APPB, 2015. – 380 p.
Есенберлин I. «Жанталас» (Көшпендiлер – 2). – «I. Есенберлин атындағы қор», Әдеби KZ – 2004. – 336 б.
Esenberlin I. The Nomads. Book 3. Khan Kene. – Almaty: APPB, 2015. – 378 p.
Есенберлин I. «Қаһар» (Көшпендiлер – 3). – «I. Есенберлин атындағы қор», Әдеби KZ, 2004. – 432 б.
Игнатьева М. Э. Отражение времени и пространства во фразеологии русского и английского языков: автореф. ... канд. филол. наук. – Казань, 2004. – 24 с.
Тоқтанова Ә. К. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі уақыт, кеңістік, өлшемге негізделген фразеологизмдерге ұйытқы болған сөздер // ҚазҰУ Хабашысы. Филология сериясы. – 2011. – №4 (134). – Б. 204–207.
Біртұтас ұлт болу қадамы. [Электронды ресурс]. URL:https://anatili.kazgazeta.kz/news/43300 (қаралған күні 15.05.2025)
Стернин А.А. Значение слова и его компоненты: методическое пособие. – Берлин: Директ-Медиа, 2015. – 228 с.
REFERENCES
Mynbaeva A., Kudasbekova A. Lingvistikalyq kenіstіktegі madeni kod pen tіldіk kod [Cultural code and language code in the linguistic space] // Abai QazUPU Habarshysy, «Filologia gylymdary» seriasy. – 2021. – №4 (74). – B. 127–131. https://doi.org/10.51889/2020-4.1728-7804.27 [in Kazakh]
Cherdanceva T.Z. Idiomatika i kultura [Idiomatics and culture] // Voprosy iazykoznania. – 1996. – №1. – S. 58–70 https://vja.ruslang.ru/ru/archive/1996-1/58-70 [in Russian]
Telia V.N. Russkaia frazeologia. Semanticheskiiy pragmaticheskiiy i lingvokulturologicheskiy aspekty [Russian phraseology. Semantic pragmatic and linguocultural aspect]. – M.: Iazyki russkoii kultury, 1996. – 288 c. [in Russian]
Arynbaeva D.Zh., Baigutova D.N., Qurbanov A.G. D. Isabekov shygarmalaryndagy frazeologizmderdіn ulttyq konnotaciasy [National Connotation of Phraseology in the Works of D. Isabekov] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2024. – №2(132). – B. 102–114. https://doi.org/10.47526/2024-2/2664-0686.47 [in Kazakh]
Smagulova G. Qazaq frazeologiasy lingvistikalyq paradigmalarda: monografia [Kazakh phraseology in linguistic paradigms: monograph]. – Almaty: Eltanym, 2020. – 256 b. [in Kazakh]
Tukeshova N.M. Agylshyn zhane qazaq tіlderіndegі antonim komponenttі frazeologizmder (salgastyrmaly taldau) [Antonym component phraseology in English and Kazakh languages (comparative analysis)] // Qaragandy universitetіnіn habarshysy. Filologia seriasy. – 2023. – №2 (110). – B. 6–1. https://doi.org/10.31489/2023ph2/6-12 [in Kazakh]
Sarekenova K. Kazak dilindeki deyimlerin kullanim özellikleri [Features of idioms in Kazakh language] // TURKISH WORLD / Journal of Language and Literature. – 2018. – №46. – P. 197–214. https://doi.org/10.24155/tdk.2018.87 [in Turkish]
Esenberlin I. «Almas Qylysh» (Koshpendiler – 1)[ Diamond Sword] (Nomads - 1)]. – «I. Esenberlin atyndagy qor», Adebi KZ, 2004. – 339 b. [in Kazakh]
Kenesbaev I.K. Qazaq tіlіnіn frazeologialyq sozdіgі [Phraseological dictionary of the Kazakh language]. – Almaty, Qazaq SSR-nің «Gylym» baspasy, 1977. – 712 b. [in Kazakh]
Esenberlin I. Kochevniki [The Nomads] / red. Bajanbaev R.M. – Almaty: ID «Kochevniki», 2013. – 928 s. [in Russian]
Esenberlin I. The Nomads. Book 1. The charmed sword. – Almaty: APPB, 2015. – 378 p.
Vasiliev A.I. Frazeologicheski slovar iazyka I.A. Bunina [Phraseological dictionary language I.A.Bunin]. – Elec: Elecki gosudarstvennyi universitet im. I.A. Bunina, 2011. – 400 s. [in Russian]
Esenberlin I. The Nomads. Book 2. Despair. – Almaty: APPB, 2015. – 380 p.
Esenberlin I. Zhantalas (Koshpendiler – 2) [“Zhantalas” (Nomads – 2)]. – «I. Esenberlin atyndagy qor», Adebi KZ – 2004. – 336 b. [in Kazakh] 15. Esenberlin I. The Nomads. Book 3. Khan Kene. – Almaty: APPB, 2015. – 378 p.
Esenberlin I. «Qaһar» (Koshpendiler – 3) [“Qaһar” (Nomads – 3)]. – «I. Esenberlin atyndagy qor», Adebi KZ, 2004. – 432 b. [in Kazakh]
Ignatieva M.E. Otrazhenie vremeni i prostranstva vo frazeologii russkogo i angliskogo iazykov: avtoref. ... kand. filol. nauk [Reflection of time and space in the phraseology of the Russian and English languages: abstract]. – Kazan, 2004. – 24 s. [in Russian]
Toqtanova A.K. Qazaq zhane agylshyn tіlderіndegі uaqyt, kenіstіk, olshemge negіzdelgen frazeologizmderge uiytqy bolgan sozder [Words that are the source of phraseological units based on time, space, size in the Kazakh and English languages] // QazUU Habashysy. Filologia seriasy. – 2011. – №4 (134). – B. 204–207. [in Kazakh]
Bіrtutas ult bolu qadamy [A step towards becoming a unified nation]. [Electronic resource]. URL: https://anatili.kazgazeta.kz/news/43300 (date of access 15.05.2025) [in Kazakh]
Sternin A.A. Znachenie slova i ego komponenty: metodicheskoe posobie [The meaning of the word and its components: methodical guide]. – Berlin: Direkt-Media, 2015. – 228 s. [in Russian]
