Phono-morpho-semantic Changes in the Inclination of Faces in the Language of the Monument «Diwani Hikmet»
3 4
Keywords:
«Diwani Hikmet», grammatical categories of verbs, desirable mood, imperative mood, phono-morpho-semantic changes.Abstract
This article presents a comprehensive phono-morpho-semantic analysis of mood forms in the language of the «Diwani Hikmet» monument, which belongs to the legacy of the prominent 11th-century Sufi poet Khoja Ahmed Yasawi. The paper explores the specific features of the mood category in Turkic written monuments and its historical development, while also tracing the continuity between ancient and modern forms of mood in the Kazakh language.
In Old Turkic texts, the mood category is regarded as an essential means of expressing the possibility of an action and the speaker's attitude toward it. Based on concrete linguistic material from the hikmets, the usage and transformation of imperative, optative, and conditional moods are analyzed, alongside a typological comparison with modern Kazakh. The main objective of the article is to reveal the developmental process of mood forms in the grammatical system of «Diwani Hikmet» and to determine their place and evolution in the Old Turkic language. The research findings demonstrate that mood forms in the language of «Diwani Hikmet» are not only grammatical in nature but also convey semantic meanings linked to Sufi thought. This study contributes to the fields of historical grammar, Old Turkic manuscript studies, and the understanding of the development stages of the Kazakh language.
References
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қожа Ахмет Яссауи. Диуани Хикмет (Ақыл кітабы). – Алматы: Мұраттас орталығы, 1993. – 261 б. 2. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010. – 573 б. 3. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. – Алматы: Өнер, 2008. – 304 б.; Қыраубаева А. Ежелгі әдебиет. – Алматы: Өнер, 2008. – 215 б.; Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті. ХІІІ–ХІV ғасырлардағы түркі тілді әдебиет. – Алматы: Алатау, 2006. – 166 б.
Утебеков С., Қыдырбаева Ү. «Диуани Хикметтегі» кейбір дауыссыз фонемалардың көне типтік және қазіргі сипаты // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2024. – №1(131). – Б. 149–162. https://doi.org/10.47526/2024-1/2664-0686.13 5. Trier J. Kelime alanları ve kavram alanları üzerine / Çev. Hüseyin Sesli. – Erzurum: Kesit Yayınları, 1969. – 170 s. 6. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. 2-бас. – Алматы: Ана тілі, 1994. – 334 б.
Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. – М.: Изд. АН СССР, 1948. – 276 с.
Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – М.: Наука, 1986. – 302 с.
Сыздықова Р. Яссауи Хикметтерінің тілі. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2004. – 552 б.
Наджип Э.Н. Тюркоязычный памятник ХІV века «Гулистан» Сейфа Сараи и его язык. Часть первая. – Алма-Ата: Наука, 1975. – 209 с.
Жолдасова А.А. «Диуани Хикмет» ескерткіші тілінің грамматикалық ерекшеліктері (тәуелдік, жіктік және көптік жалғауларының қолданылуы): фил. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2009. – 21 б.
Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. – Астана: Астана полиграфия, 2002. – 784 б.
Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников (VII-IX вв.). – Ленинград: Наука, Ленингградское отделение, 1980. – 245 с. 14. Досжан Р.А. ХІ–ХІІ ғ.ғ. жазба ескерткіштері тілінің морфологиялық құрылымы («Һибат-у хақайиқ», «Құтадғу билиг», «Диуани лұғат-ит түрк» ескерткіштері негізінде): фил. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2009. – 46 б.
REFERENCES
Qozha Ahmet Iassaui. Diuani Hikmet (Aqyl kіtaby) [Diwani Hikmet (Book of reason).]. – Almaty: Murattas ortalygy, 1993. – 261 b. [in Kazakh]
Qazaq adebietі. Enciklopedialyq anyqtamalyq [Kazakh literature. Encyclopedic reference book]. – Almaty: «Aruna Ltd.» JShS, 2010. – 573 b. [in Kazakh]
Qyraubaeva A. Gasyrlar murasy [Legacy of the centuries]. – Almaty: Oner, 2008. – 304 b.; Qyraubaeva A. Ezhelgі adebiet [Ancient literature]. – Almaty: Oner, 2008. – 215 b.; Qyraubaeva A. Ezhelgі dauіr adebietі. XІІІ–XІV gasyrlardagy turkі tіldі adebiet [Literature of antiquity. Turkic-language literature of the XIII-XIV centuries]. – Almaty: Alatau, 2006. – 166 b. [in Kazakh]
Utebekov S., Qydyrbaeva U. «Diuani Hikmettegі» keibіr dauyssyz fonemalardyn kone tiptіk zhane qazіrgі sipaty [Ancient typical and modern character of some consonant phonemes in “Diwani Hikmet”] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2024. – №1(131). – B. 149–162. https://doi.org/10.47526/2024-1/2664-0686.13 [in Kazakh] 5. Trier J. Kelime alanları ve kavram alanları üzerine [On word fields and concept fields] / Çev. Hüseyin Sesli. – Erzurum: Kesit Yayınları, 1969. – 170 s. [in Turkish]
Ysqaqov A. Qazіrgі qazaq tіlі [Modern Kazakh language]. 2-bas. – Almaty: Ana tіlі, 1994. – 334 b. [in Kazakh]
Dmitriev N.K. Grammatika bashkirskogo iazyka [Grammar of the Bashkir language]. – M.: Izd. AN SSSR, 1948. – 276 s. [in Russian]
Serebrennikov B.A., Gadzhieva N.Z. Sravnitelno-istoricheskaia grammatika tiurkskih iazykov [Comparative historical grammar of the Turkic languages]. – M.: Nauka, 1986. – 302 s. [in Russian]
Syzdyqova R. Iassaui Hikmetterіnіn tіlі [Language of Yassawi wisdom]. – Almaty: Sozdіk-Slovar, 2004. – 552 b. [in Kazakh]
Nadzhip E.N. Tiurkoiazychnyi pamiatnik XІV veka «Gulistan» Seifa Sarai i ego iazyk. Chast pervaia [The Turkic-speaking monument of the 19th century “Gulistan” by Saif Sarai and its language. Part One]. – Alma-Ata: Nauka, 1975. – 209 s. [in Russian]
Zholdasova A.A. «Diuani Hikmet» eskertkіshі tіlіnіn grammatikalyq erekshelіkterі (taueldіk, zhіktіk zhane koptіk zhalgaularynyn qoldanyluy): fil. gyl. kand. ... avtoref. [Zholdasova A. A. grammatical features of the language of the monument “Diwani Hikmet” (use of dependent, participle and plural endings): abstract.]. – Almaty, 2009. – 21 b. [in Kazakh]
Qazaq grammatikasy. Fonetika, sozzhasam, morfologia, sintaksis [Kazakh grammar. Phonetics, word formation, morphology, syntax]. – Astana: Astana poligrafia, 2002. – 784 b. [in Kazakh]
Kononov A.N. Grammatika iazyka tiurkskih runicheskih pamiatnikov (VII-IX vv.) [Grammar of the language of Turkic runic monuments (VII-IX centuries)]. – Leningrad: Nauka, Leninggradskoe otdelenie, 1980. – 245 s. [in Russian]
Doszhan R.A. XІ–XІІ g.g. zhazba eskertkіshterі tіlіnіn morfologialyq qurylymy («Һibat-u haqaiq», «Qutadgu bilig», «Diuani lugat-it turk» eskertkіshterі negіzіnde): fil. gyl. kand. ... avtoref. [Morphological structure of the language of written monuments of the XI–XII centuries (based on the monuments”Hibat-U haqayiq”, “Kutadgu bilig”, “Diwani lugat-it Turk”): abstract.]. – Almaty, 2009. – 46 b. [in Kazakh]
