DİVAN-İ HİKMET DİLİNDE KİP KATEGORİSİNİN FONETİK MORFOLOJİK SEMANTİK DEĞİŞİMLERİ
3 4
Anahtar Kelimeler:
“Divan-ı Hikmet”, fiil kategorileri, kipler, emir kipi, fono-morfo-semantik değişimler.Özet
Makalede 11. yüzyılın seçkin sufi şairi Hoca Ahmet Yesevi’nin mirası olan “Divan-ı Hikmet” dilindeki kip kategorisi kapsamlı bir fonetik morfolojik semantik bakış açısıyla incelenmektedir. Türk yazılı anıtlarındaki kip kategorisinin özellikleri ve tarihsel oluşum biçimleri incelenmekte ve eski ve modern Kazak dillerindeki kipler arasındaki süreklilik gösterilmektedir.
Eski Türk yazılı anıtlarında kip kategorisi, bir eylemin gerçekleştirilme olasılığı ve konuşmacının bakış açısıyla ilgili anlamsal nüansları ifade etmenin önemli bir yolu olarak kabul edilmektedir. Hikmet metninden alınan belirli dilbilimsel malzemeler kullanılarak, rai'nin emir, emir ve şart kiplerinin kullanım ve dönüşüm özellikleri belirlenmekte ve modern Kazak diliyle tipolojik karşılaştırmalar yapılmaktadır. Makalenin amacı, “Divan-ı Hikmet” dilinin dilbilgisi sistemindeki kiplerin gelişim sürecini ortaya koymak, kadim Türk dilindeki yerini ve evrimini belirlemektir. Çalışmanın sonuçları, “Divan-ı Hikmet” dilindeki kip biçimlerinin yalnızca dilbilgisel bir olgu olmadığını, aynı zamanda tasavvuf bilgisiyle ilişkili anlamsal özelliklere de sahip olduğunu kanıtlamaktadır. Araştırma, tarihi dilbilgisinin daha derinlemesine anlaşılmasına, kadim Türk yazılı anıtlarının incelenmesine ve Kazak dilinin oluşum aşamalarına katkıda bulunmaktadır.
Referanslar
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қожа Ахмет Яссауи. Диуани Хикмет (Ақыл кітабы). – Алматы: Мұраттас орталығы, 1993. – 261 б. 2. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010. – 573 б. 3. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. – Алматы: Өнер, 2008. – 304 б.; Қыраубаева А. Ежелгі әдебиет. – Алматы: Өнер, 2008. – 215 б.; Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті. ХІІІ–ХІV ғасырлардағы түркі тілді әдебиет. – Алматы: Алатау, 2006. – 166 б.
Утебеков С., Қыдырбаева Ү. «Диуани Хикметтегі» кейбір дауыссыз фонемалардың көне типтік және қазіргі сипаты // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2024. – №1(131). – Б. 149–162. https://doi.org/10.47526/2024-1/2664-0686.13 5. Trier J. Kelime alanları ve kavram alanları üzerine / Çev. Hüseyin Sesli. – Erzurum: Kesit Yayınları, 1969. – 170 s. 6. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. 2-бас. – Алматы: Ана тілі, 1994. – 334 б.
Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. – М.: Изд. АН СССР, 1948. – 276 с.
Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – М.: Наука, 1986. – 302 с.
Сыздықова Р. Яссауи Хикметтерінің тілі. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2004. – 552 б.
Наджип Э.Н. Тюркоязычный памятник ХІV века «Гулистан» Сейфа Сараи и его язык. Часть первая. – Алма-Ата: Наука, 1975. – 209 с.
Жолдасова А.А. «Диуани Хикмет» ескерткіші тілінің грамматикалық ерекшеліктері (тәуелдік, жіктік және көптік жалғауларының қолданылуы): фил. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2009. – 21 б.
Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. – Астана: Астана полиграфия, 2002. – 784 б.
Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников (VII-IX вв.). – Ленинград: Наука, Ленингградское отделение, 1980. – 245 с. 14. Досжан Р.А. ХІ–ХІІ ғ.ғ. жазба ескерткіштері тілінің морфологиялық құрылымы («Һибат-у хақайиқ», «Құтадғу билиг», «Диуани лұғат-ит түрк» ескерткіштері негізінде): фил. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2009. – 46 б.
REFERENCES
Qozha Ahmet Iassaui. Diuani Hikmet (Aqyl kіtaby) [Diwani Hikmet (Book of reason).]. – Almaty: Murattas ortalygy, 1993. – 261 b. [in Kazakh]
Qazaq adebietі. Enciklopedialyq anyqtamalyq [Kazakh literature. Encyclopedic reference book]. – Almaty: «Aruna Ltd.» JShS, 2010. – 573 b. [in Kazakh]
Qyraubaeva A. Gasyrlar murasy [Legacy of the centuries]. – Almaty: Oner, 2008. – 304 b.; Qyraubaeva A. Ezhelgі adebiet [Ancient literature]. – Almaty: Oner, 2008. – 215 b.; Qyraubaeva A. Ezhelgі dauіr adebietі. XІІІ–XІV gasyrlardagy turkі tіldі adebiet [Literature of antiquity. Turkic-language literature of the XIII-XIV centuries]. – Almaty: Alatau, 2006. – 166 b. [in Kazakh]
Utebekov S., Qydyrbaeva U. «Diuani Hikmettegі» keibіr dauyssyz fonemalardyn kone tiptіk zhane qazіrgі sipaty [Ancient typical and modern character of some consonant phonemes in “Diwani Hikmet”] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2024. – №1(131). – B. 149–162. https://doi.org/10.47526/2024-1/2664-0686.13 [in Kazakh] 5. Trier J. Kelime alanları ve kavram alanları üzerine [On word fields and concept fields] / Çev. Hüseyin Sesli. – Erzurum: Kesit Yayınları, 1969. – 170 s. [in Turkish]
Ysqaqov A. Qazіrgі qazaq tіlі [Modern Kazakh language]. 2-bas. – Almaty: Ana tіlі, 1994. – 334 b. [in Kazakh]
Dmitriev N.K. Grammatika bashkirskogo iazyka [Grammar of the Bashkir language]. – M.: Izd. AN SSSR, 1948. – 276 s. [in Russian]
Serebrennikov B.A., Gadzhieva N.Z. Sravnitelno-istoricheskaia grammatika tiurkskih iazykov [Comparative historical grammar of the Turkic languages]. – M.: Nauka, 1986. – 302 s. [in Russian]
Syzdyqova R. Iassaui Hikmetterіnіn tіlі [Language of Yassawi wisdom]. – Almaty: Sozdіk-Slovar, 2004. – 552 b. [in Kazakh]
Nadzhip E.N. Tiurkoiazychnyi pamiatnik XІV veka «Gulistan» Seifa Sarai i ego iazyk. Chast pervaia [The Turkic-speaking monument of the 19th century “Gulistan” by Saif Sarai and its language. Part One]. – Alma-Ata: Nauka, 1975. – 209 s. [in Russian]
Zholdasova A.A. «Diuani Hikmet» eskertkіshі tіlіnіn grammatikalyq erekshelіkterі (taueldіk, zhіktіk zhane koptіk zhalgaularynyn qoldanyluy): fil. gyl. kand. ... avtoref. [Zholdasova A. A. grammatical features of the language of the monument “Diwani Hikmet” (use of dependent, participle and plural endings): abstract.]. – Almaty, 2009. – 21 b. [in Kazakh]
Qazaq grammatikasy. Fonetika, sozzhasam, morfologia, sintaksis [Kazakh grammar. Phonetics, word formation, morphology, syntax]. – Astana: Astana poligrafia, 2002. – 784 b. [in Kazakh]
Kononov A.N. Grammatika iazyka tiurkskih runicheskih pamiatnikov (VII-IX vv.) [Grammar of the language of Turkic runic monuments (VII-IX centuries)]. – Leningrad: Nauka, Leninggradskoe otdelenie, 1980. – 245 s. [in Russian]
Doszhan R.A. XІ–XІІ g.g. zhazba eskertkіshterі tіlіnіn morfologialyq qurylymy («Һibat-u haqaiq», «Qutadgu bilig», «Diuani lugat-it turk» eskertkіshterі negіzіnde): fil. gyl. kand. ... avtoref. [Morphological structure of the language of written monuments of the XI–XII centuries (based on the monuments”Hibat-U haqayiq”, “Kutadgu bilig”, “Diwani lugat-it Turk”): abstract.]. – Almaty, 2009. – 46 b. [in Kazakh]
