«ДИУАНИ ХИКМЕТ» ЕСКЕРТКІШІ ТІЛІНДЕГІ РАЙ ТҰЛҒАЛАРЫНЫҢ ФОНО-МОРФО-СЕМАНТИКАЛЫҚ ӨЗГЕРІСТЕРІ
3 4
Кілт сөздер:
«Диуани Хикмет», етістіктің грамматикалық категориялары, рай тұлғасы, бұйрық рай, фоно-морфо-семантикалық өзгерістер.Аңдатпа
Мақалада ХІ ғасырдың көрнекті сопы ақыны Қожа Ахмет Яссауи мұрасына жататын «Диуани Хикмет» ескерткіші тіліндегі рай тұлғалары жан-жақты фоно-морфо-семантикалық тұрғыдан сараланды. Түркі жазба ескерткіштеріндегі рай категориясының ерекшеліктері мен тарихи қалыптасу жолдарына талдау жасала отырып, көне және қазіргі қазақ тіліндегі рай тұлғалары арасындағы сабақтастық байланыс көрсетілді.
Ескі түркі жазба ескерткіштерінде рай категориясы – іс-әрекеттің орындалу мүмкіндігі мен сөйлеуші көзқарасына қатысты мағыналық реңктерді білдірудің маңызды тәсілі ретінде қарастырылды. Хикмет мәтінінен алынған нақты тілдік материалдар арқылы райдың бұйрық, қалау, шартты райларының қолданылуы мен түрлену ерекшеліктері анықталып, қазіргі қазақ тілімен типологиялық салыстырулар жасалады. Мақала мақсаты – «Диуани Хикмет» тілінің грамматикалық жүйесіндегі рай тұлғаларының даму үдерісін ашып көрсету, олардың көне түркі тіліндегі орны мен эволюциясын айқындау. Зерттеу нәтижелері арқылы «Диуани Хикмет» тіліндегі рай формаларының тек грамматикалық құбылыс қана емес, сонымен қатар сопылық таныммен байланысты мәндік ерекшеліктері де дәлелденеді. Зерттеу жұмысы тарихи грамматиканың, көне түркі жазба ескерткіштерін зерттеудің, сондай-ақ қазақ тілінің қалыптасу кезеңдерін тереңірек түсінуге септігін тигізеді.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қожа Ахмет Яссауи. Диуани Хикмет (Ақыл кітабы). – Алматы: Мұраттас орталығы, 1993. – 261 б. 2. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010. – 573 б. 3. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. – Алматы: Өнер, 2008. – 304 б.; Қыраубаева А. Ежелгі әдебиет. – Алматы: Өнер, 2008. – 215 б.; Қыраубаева А. Ежелгі дәуір әдебиеті. ХІІІ–ХІV ғасырлардағы түркі тілді әдебиет. – Алматы: Алатау, 2006. – 166 б.
Утебеков С., Қыдырбаева Ү. «Диуани Хикметтегі» кейбір дауыссыз фонемалардың көне типтік және қазіргі сипаты // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2024. – №1(131). – Б. 149–162. https://doi.org/10.47526/2024-1/2664-0686.13 5. Trier J. Kelime alanları ve kavram alanları üzerine / Çev. Hüseyin Sesli. – Erzurum: Kesit Yayınları, 1969. – 170 s. 6. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. 2-бас. – Алматы: Ана тілі, 1994. – 334 б.
Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. – М.: Изд. АН СССР, 1948. – 276 с.
Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – М.: Наука, 1986. – 302 с.
Сыздықова Р. Яссауи Хикметтерінің тілі. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2004. – 552 б.
Наджип Э.Н. Тюркоязычный памятник ХІV века «Гулистан» Сейфа Сараи и его язык. Часть первая. – Алма-Ата: Наука, 1975. – 209 с.
Жолдасова А.А. «Диуани Хикмет» ескерткіші тілінің грамматикалық ерекшеліктері (тәуелдік, жіктік және көптік жалғауларының қолданылуы): фил. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2009. – 21 б.
Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. – Астана: Астана полиграфия, 2002. – 784 б.
Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников (VII-IX вв.). – Ленинград: Наука, Ленингградское отделение, 1980. – 245 с. 14. Досжан Р.А. ХІ–ХІІ ғ.ғ. жазба ескерткіштері тілінің морфологиялық құрылымы («Һибат-у хақайиқ», «Құтадғу билиг», «Диуани лұғат-ит түрк» ескерткіштері негізінде): фил. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2009. – 46 б.
REFERENCES
Qozha Ahmet Iassaui. Diuani Hikmet (Aqyl kіtaby) [Diwani Hikmet (Book of reason).]. – Almaty: Murattas ortalygy, 1993. – 261 b. [in Kazakh]
Qazaq adebietі. Enciklopedialyq anyqtamalyq [Kazakh literature. Encyclopedic reference book]. – Almaty: «Aruna Ltd.» JShS, 2010. – 573 b. [in Kazakh]
Qyraubaeva A. Gasyrlar murasy [Legacy of the centuries]. – Almaty: Oner, 2008. – 304 b.; Qyraubaeva A. Ezhelgі adebiet [Ancient literature]. – Almaty: Oner, 2008. – 215 b.; Qyraubaeva A. Ezhelgі dauіr adebietі. XІІІ–XІV gasyrlardagy turkі tіldі adebiet [Literature of antiquity. Turkic-language literature of the XIII-XIV centuries]. – Almaty: Alatau, 2006. – 166 b. [in Kazakh]
Utebekov S., Qydyrbaeva U. «Diuani Hikmettegі» keibіr dauyssyz fonemalardyn kone tiptіk zhane qazіrgі sipaty [Ancient typical and modern character of some consonant phonemes in “Diwani Hikmet”] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2024. – №1(131). – B. 149–162. https://doi.org/10.47526/2024-1/2664-0686.13 [in Kazakh] 5. Trier J. Kelime alanları ve kavram alanları üzerine [On word fields and concept fields] / Çev. Hüseyin Sesli. – Erzurum: Kesit Yayınları, 1969. – 170 s. [in Turkish]
Ysqaqov A. Qazіrgі qazaq tіlі [Modern Kazakh language]. 2-bas. – Almaty: Ana tіlі, 1994. – 334 b. [in Kazakh]
Dmitriev N.K. Grammatika bashkirskogo iazyka [Grammar of the Bashkir language]. – M.: Izd. AN SSSR, 1948. – 276 s. [in Russian]
Serebrennikov B.A., Gadzhieva N.Z. Sravnitelno-istoricheskaia grammatika tiurkskih iazykov [Comparative historical grammar of the Turkic languages]. – M.: Nauka, 1986. – 302 s. [in Russian]
Syzdyqova R. Iassaui Hikmetterіnіn tіlі [Language of Yassawi wisdom]. – Almaty: Sozdіk-Slovar, 2004. – 552 b. [in Kazakh]
Nadzhip E.N. Tiurkoiazychnyi pamiatnik XІV veka «Gulistan» Seifa Sarai i ego iazyk. Chast pervaia [The Turkic-speaking monument of the 19th century “Gulistan” by Saif Sarai and its language. Part One]. – Alma-Ata: Nauka, 1975. – 209 s. [in Russian]
Zholdasova A.A. «Diuani Hikmet» eskertkіshі tіlіnіn grammatikalyq erekshelіkterі (taueldіk, zhіktіk zhane koptіk zhalgaularynyn qoldanyluy): fil. gyl. kand. ... avtoref. [Zholdasova A. A. grammatical features of the language of the monument “Diwani Hikmet” (use of dependent, participle and plural endings): abstract.]. – Almaty, 2009. – 21 b. [in Kazakh]
Qazaq grammatikasy. Fonetika, sozzhasam, morfologia, sintaksis [Kazakh grammar. Phonetics, word formation, morphology, syntax]. – Astana: Astana poligrafia, 2002. – 784 b. [in Kazakh]
Kononov A.N. Grammatika iazyka tiurkskih runicheskih pamiatnikov (VII-IX vv.) [Grammar of the language of Turkic runic monuments (VII-IX centuries)]. – Leningrad: Nauka, Leninggradskoe otdelenie, 1980. – 245 s. [in Russian]
Doszhan R.A. XІ–XІІ g.g. zhazba eskertkіshterі tіlіnіn morfologialyq qurylymy («Һibat-u haqaiq», «Qutadgu bilig», «Diuani lugat-it turk» eskertkіshterі negіzіnde): fil. gyl. kand. ... avtoref. [Morphological structure of the language of written monuments of the XI–XII centuries (based on the monuments”Hibat-U haqayiq”, “Kutadgu bilig”, “Diwani lugat-it Turk”): abstract.]. – Almaty, 2009. – 46 b. [in Kazakh]
