Ұмай мен Жер-Су құдайларының түркі халықтары фольклорындағы бейнелері
8 12
Кілт сөздер:
түркілік фольклор, мифтік персонаждар, трансформация, дүниетаным, құдайлық функция.Аңдатпа
Фольклор – әр халықтың сөзбен нақышталған дүниетаным негіздерінің қоймасы. Халықтың тарихы да, көзқарастары мен әлемді тану ерекшеліктері де фольклорда қатталып, ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп, оның даму барысынан ақпарат беретін ерекше қазына болып табылады. Фольклорға тиесілі дүниелерден халықтың қалай дамығанын, не ойлап, қалай өмір сүргенін, құндылықтарын тануға болады. Тіпті тарихтың кей беттері ұмытылып не әдейі сырт қалдырылып жатса да, фольклорда орын алған дүниелер еш жойылмай, халықтың жадын, мәдени кодын сақтаушы болып, ерекше дереккөзі болып қала береді. Сенім-наным, қоғамдық құрылыс, билік формалары өзгеріске түсіп жатса да, фольклор ақпаратты өзіндік тұрғыда сақтай алатын қасиетке ие. Бұл қасиетті фольклордағы бейнелер арқылы тануға болады. Әр халықтың дүниетанымының қалыптасуын белгілейтін мифтер оның ерекше ойлау, әлемді ерекше қабылдауынан ақпарат беретін жүйені құрайды. Мифтер мәдениеттің рухани өзегі болса, мифтік бейнелер сол халықтың ажырамас бөлігі болып табылады. Мифтер қолданыстан шыққанымен, мифтік персонаждар трансформациялана отырып, халықтың санасында мәңгі жүреді. Осындай мифтік персонаждарға түркі халықтарының Ұмай ана мен Жер-Су құдайларын жатқызамыз. Бұл құдайлардың бейнелерін түркі халықтарының ертегілерінде, хикая, аңыздарда кездестіреміз. Мифтен бастау алатын ертегілерде өз аттарымен бейнеленсе, хикая, аңыз, әңгімелерде «Албасты», «Жезтырнақ» деген бейнелерде көрініс тапқан. Функциялары полярлық қатынаста болғанына қарамастан, бұл персонаждардың әрекет етуі отбасымен және нәрестенің дүниеге келуі мен әйел адамның жағдайымен байланысты екенін көреміз. Мақала мақсаты – Ұмай мен Жер-Су құдайларының түркі фольклорындағы бейнелерін ашып көрсету және трансформацияланған бейнелеріндегі құдайлық функцияларының көріністеріне талдау жасау. Бұл талдау барысында Ұмай мен Жер-Су құдайларының түркі халықтарының дүниетанымындағы орны белгіленеді.
Әдебиеттер тізімі
REFERENCES
Anahita. Bolshaia Rossiyskaia enciklopedia [Anahita. The Great Russian Encyclopedia]. 2004–2017. [Electronic resource]. URL: https://old.bigenc.ru/world_history/text/1827667. (date of access 12.10.2024) [in Russian] 2. Suhareva O.A. Domusulmanskie verovania i obriady v Srednei Azii // V kn.: Perezhitki demonologii i shamanstva u ravninnyh tadzhikov [Pre-Muslim Beliefs and Rituals in Central Asia // In: Remnants of Demonology and Shamanism among the Lowland Tajiks]. – M.: GRVL, 1975. – 344 s. [in Russian] 3. Auesbaeva P.T., Ahmetbekova A.K. Siuzhety, sviazannye s albasty v tiurkskom folklore [Subjects related to albasts in Turkic folklore] // Materialy mezhdunarodnoi nauchno-metodicheskoi konferencii «Dialog kultur stran Velikogo Shelkovogo puti». Atatiurkskiy universitet Meria g. Erzuruma (pod egidoi IuNESKO), 2016. – S. 58–61. [in Russian] 4. Bartold V.V. Tiurki. 12 lekciy po istorii tiurkskih narodov Srednei Azii [Turks. 12 lectures on the history of the Turkic peoples of Central Asia]. – M.: Iurait, 2020. – 154 s. – 154 s. [in Russian] 5. Radlov V.V. Kirgizskoe narechie. Obrazcy narodnoi literatury tiurkskih plemen, zhivushih v Iuzhnoi Sibiri i Djungarskoi stepi [Kirghiz dialect. Examples of folk literature of the Turkic tribes living in Southern Siberia and the Dzungarian steppe]. Chast III. – SPb, 1870. – 712 s. [in Russian] 6. Melioransky P.T. Istoria i kultura tiurkskih narodov Rossii i sopredelnyh stran [History and culture of the Turkic peoples of Russia and adjacent countries]. – M.: Vostochnaia literatura, 2009. – 423 s. [in Russian] 7. Potapov L.P. Umai – bozhestvo drevnih tiurkov v svete etnograficheskih dannyh // V kn.: Tiurkologicheskiy sbornik [Umai is the deity of the ancient Turks in the light of ethnographic data // In: Turkological Collection. 1972]. 1972. – M.: Nauka, 1973. – 265 s. [in Russian] 8. Dyrenkova N.P. Umai v kulte tureckih plemen // V kn.: Kultura i pismennost Vostoka [Umay in the cult of Turkic tribes // In: Culture and writing of the East]. Kn. II. – Baku: VCK NTA, 1928. – S. 134–139. [in Russian] 9. Bezertinov R.N. Drevnetiurkskoe mirovozzrenie «Tengrianstvo» [The ancient Turkic worldview “Tengrianism”]. – Kazan: RIC «Shkola», 2006. – 164 s.– Kazan: RTC Shkola. – 164 p. [in Russian] 10. Zatov Қ.A. Protoqazaqtyq zhane ezhelgі undіlіk erte dіni nanym-senіmderdegі sabaqtastyqtar men erekshelіkter [Continuity and Features of Early Religious Beliefs of Proto-Kazakhs and Ancient Hinduism] // Jasaui universitetіnің habarshysy. – 2021. – №3 (121). – B. 185–195. [in Kazakh] 11. Mynzhanuly N. Qazaqtyn miftіk anyzdary [Kazakh mythical tales]. – Urumzhi, 1996. – 288 b. [in Kazakh] 12. Nurgali A. Qazaq іlkі tekterіnіn dastүrlі madenietі [Traditional culture of early Kazakh tribes]. – Almaty: Atamura, 2000. – 168 b. [in Kazakh] 13. Eliade M. Aspekty mifa [Aspects of Myth] / Per. s fr. V.P. Bolshakova. 4-e izd. – M.: Akademicheskiy Proekt, 2010. – 256 s. [in Russian] 14. Қazaқ halyқ әdebietі: Kөp tomdyқ. Ertegіler. 4-tom. [Kazakh Folk Literature. Multi-volume. Fairy Tales. 4-vol.] – Almaty: Zhazushy, 1989. – 304 b. [in Kazakh] 15. Abzhet B.S. Ariylyq taipalar zhane olardyn dіni nanym-senіmderі [Aryan Tribes and Their Religious Beliefs] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2020. – №3 (117). – B. 129–138. [in Kazakh] 16. Kliashtornyi S.G. Mifologicheskie siuzhety v drevnetiurkskih pamiatnikah // V kn.: Tiurkologicheskiy sbornik. 1977 [Mythological plots in ancient Turkic monuments // In: Turkological collection. 1977]. – M.: “Nauka” glavnaia redakcia vostochnoi literatury, 1981. – S. 117–138.
Akhmetbekova А., Auyesbayeva P., Ibrayev Sh. Turkic “hikaya” genre and its characters // Opсion. – 2018. – №34, Issue 85. – Р. 87–106.
