Türk halklarının folklorunda Umay ve Su tanrılarının imgeleri
8 12
Anahtar Kelimeler:
Türk folkloru, mitolojik karakterler, dönüşüm, dünya görüşü, tanrısal işlev.Özet
Folklor, her halkın sözle nakşedilmiş dünya görüşünün temelini oluşturan bir hazinedir. Bir milletin tarihi, dünya görüşü ve dünyayı algılama biçimi folklorda saklanır, nesilden nesile aktarılarak halkın gelişim süreci hakkında bilgi veren özel bir kaynak olarak kalır. Folklora ait unsurlar aracılığıyla bir toplumun nasıl geliştiğini, ne düşündüğünü, nasıl yaşadığını ve hangi değerleri benimsediğini anlamak mümkündür. Hatta tarihin bazı sayfaları unutulsa ya da kasıtlı olarak göz ardı edilse bile, folklorda yer alan unsurlar yok olmayarak halkın hafızasını ve kültürel kodunu koruyan önemli bir veri kaynağı olarak varlığını sürdürür.
İnanç sistemleri, toplumsal yapı ve yönetim biçimleri değişse de folklor, bilgiyi kendine özgü bir şekilde koruma özelliğine sahiptir. Bu özellik folklordaki imgeler aracılığıyla fark edilebilir. Her milletin dünya görüşünün oluşumunu belirleyen mitler, o halkın kendine özgü düşünme biçimini ve dünyayı algılayışını yansıtan bir sistem oluşturur. Mitler kültürün manevi özü niteliğindeyken, mitolojik imgeler de o halkın ayrılmaz bir parçası hâline gelir. Mitler zamanla kullanımdan çıksa da, mitolojik karakterler dönüşerek halkın zihninde yaşamaya devam eder.
Bu tür mitolojik karakterler arasında Türk halklarının Umay Ana ve Yer-Su tanrılarını sayabiliriz. Bu tanrıların imgelerine Türk halklarının masallarında, destanlarında ve efsanelerinde rastlanmaktadır. Masallarda kendi isimleriyle yer alırken, hikâye ve efsanelerde "Albastı", "Cezternek" gibi figürlerle temsil edilmişlerdir. Fonksiyonları karşıt olsa da, bu karakterlerin eylemlerinin aileyle, yeni doğan bebeklerle ve kadının durumu ile ilişkili olduğunu görmekteyiz.
Bu makalenin amacı – Umay ile Yer-Su tanrılarının Türk folklorundaki imgelerini ortaya koymak ve dönüşüme uğramış hâlleriyle tanrısal işlevlerini analiz etmektir. Bu analiz sırasında, Umay ve Yer-Su tanrılarının Türk halklarının dünya görüşündeki yeri belirlenmektedir.
Referanslar
REFERENCES
Anahita. Bolshaia Rossiyskaia enciklopedia [Anahita. The Great Russian Encyclopedia]. 2004–2017. [Electronic resource]. URL: https://old.bigenc.ru/world_history/text/1827667. (date of access 12.10.2024) [in Russian] 2. Suhareva O.A. Domusulmanskie verovania i obriady v Srednei Azii // V kn.: Perezhitki demonologii i shamanstva u ravninnyh tadzhikov [Pre-Muslim Beliefs and Rituals in Central Asia // In: Remnants of Demonology and Shamanism among the Lowland Tajiks]. – M.: GRVL, 1975. – 344 s. [in Russian] 3. Auesbaeva P.T., Ahmetbekova A.K. Siuzhety, sviazannye s albasty v tiurkskom folklore [Subjects related to albasts in Turkic folklore] // Materialy mezhdunarodnoi nauchno-metodicheskoi konferencii «Dialog kultur stran Velikogo Shelkovogo puti». Atatiurkskiy universitet Meria g. Erzuruma (pod egidoi IuNESKO), 2016. – S. 58–61. [in Russian] 4. Bartold V.V. Tiurki. 12 lekciy po istorii tiurkskih narodov Srednei Azii [Turks. 12 lectures on the history of the Turkic peoples of Central Asia]. – M.: Iurait, 2020. – 154 s. – 154 s. [in Russian] 5. Radlov V.V. Kirgizskoe narechie. Obrazcy narodnoi literatury tiurkskih plemen, zhivushih v Iuzhnoi Sibiri i Djungarskoi stepi [Kirghiz dialect. Examples of folk literature of the Turkic tribes living in Southern Siberia and the Dzungarian steppe]. Chast III. – SPb, 1870. – 712 s. [in Russian] 6. Melioransky P.T. Istoria i kultura tiurkskih narodov Rossii i sopredelnyh stran [History and culture of the Turkic peoples of Russia and adjacent countries]. – M.: Vostochnaia literatura, 2009. – 423 s. [in Russian] 7. Potapov L.P. Umai – bozhestvo drevnih tiurkov v svete etnograficheskih dannyh // V kn.: Tiurkologicheskiy sbornik [Umai is the deity of the ancient Turks in the light of ethnographic data // In: Turkological Collection. 1972]. 1972. – M.: Nauka, 1973. – 265 s. [in Russian] 8. Dyrenkova N.P. Umai v kulte tureckih plemen // V kn.: Kultura i pismennost Vostoka [Umay in the cult of Turkic tribes // In: Culture and writing of the East]. Kn. II. – Baku: VCK NTA, 1928. – S. 134–139. [in Russian] 9. Bezertinov R.N. Drevnetiurkskoe mirovozzrenie «Tengrianstvo» [The ancient Turkic worldview “Tengrianism”]. – Kazan: RIC «Shkola», 2006. – 164 s.– Kazan: RTC Shkola. – 164 p. [in Russian] 10. Zatov Қ.A. Protoqazaqtyq zhane ezhelgі undіlіk erte dіni nanym-senіmderdegі sabaqtastyqtar men erekshelіkter [Continuity and Features of Early Religious Beliefs of Proto-Kazakhs and Ancient Hinduism] // Jasaui universitetіnің habarshysy. – 2021. – №3 (121). – B. 185–195. [in Kazakh] 11. Mynzhanuly N. Qazaqtyn miftіk anyzdary [Kazakh mythical tales]. – Urumzhi, 1996. – 288 b. [in Kazakh] 12. Nurgali A. Qazaq іlkі tekterіnіn dastүrlі madenietі [Traditional culture of early Kazakh tribes]. – Almaty: Atamura, 2000. – 168 b. [in Kazakh] 13. Eliade M. Aspekty mifa [Aspects of Myth] / Per. s fr. V.P. Bolshakova. 4-e izd. – M.: Akademicheskiy Proekt, 2010. – 256 s. [in Russian] 14. Қazaқ halyқ әdebietі: Kөp tomdyқ. Ertegіler. 4-tom. [Kazakh Folk Literature. Multi-volume. Fairy Tales. 4-vol.] – Almaty: Zhazushy, 1989. – 304 b. [in Kazakh] 15. Abzhet B.S. Ariylyq taipalar zhane olardyn dіni nanym-senіmderі [Aryan Tribes and Their Religious Beliefs] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2020. – №3 (117). – B. 129–138. [in Kazakh] 16. Kliashtornyi S.G. Mifologicheskie siuzhety v drevnetiurkskih pamiatnikah // V kn.: Tiurkologicheskiy sbornik. 1977 [Mythological plots in ancient Turkic monuments // In: Turkological collection. 1977]. – M.: “Nauka” glavnaia redakcia vostochnoi literatury, 1981. – S. 117–138.
Akhmetbekova А., Auyesbayeva P., Ibrayev Sh. Turkic “hikaya” genre and its characters // Opсion. – 2018. – №34, Issue 85. – Р. 87–106.