НОҒАЙ ТІЛІНДЕГІ КЕЙБІР ЛЕКСИКАЛЫҚ БІРЛІКТЕРДІҢ СЕМАНТИЗАЦИЯСЫ
7 9
Кілт сөздер:
тарихи-салыстырмалы әдіс, ноғай тілі, ортақ түркілік бірліктер, лексика-семантикалық тәсіл, семантизация.Аңдатпа
Мақалада қыпшақ тілдері бұтағындағы туыстас ноғай тіліндегі кейбір тілдік бірліктердің семантикалық табиғаты қарастырылды.
Жұмысымыздың негізгі бағыты – түркі тілдерінің салыстырмалы тіл білімі, лексикология, семасиология секілді ғылым салаларының аясын кеңейту, мағынаның жалпы заңдылықтарын, семантизациялану процесін зерттеу.
Туыс тілдерді салыстырмалы-тарихи әдіспен талдау – бүгінгі тіл білімінде өзектілігін көрсетіп отырған сала. Ғылыми мақала тіл білімінің соны бағыттағы ұстанымдарына сай түркі тілдеріндегі ұлттық болмысты, тілдің кумулятивті қызметін ортақ тілдік бірліктер, тұрақты тіркестер, паремиологиялық қор арқылы көрсету идеясын қамтыды.
Ғылыми мақалада ноғай тілінің түсіндірме сөздігінен іріктеліп алынған низам, казна (қазына), нышан, сейир (сейір), татым және тоьр (төр) сөздеріне семантикалық талдау жасалды. Зерттеу нәтижесінде, қазақ және ноғай тілдік деректері негізінде ортақ бірліктердегі семантикалық табиғаттың тарылу-кеңею, мағынаның жаңару-күңгірттену үрдістері және түрлі баламалы коннатациялары айқындалды. Түркі тілдерінің ішіндегі жойылу қаупі бар ноғай тілін қарастыруы, бүгінгі тіл білімінде ғылыми тұжырымдарды қажет ететін семасиология саласын қамтуы мақаланың ғылыми өзектілігін көрсетеді.
Мақала барысында қарастырылған тілдік бірліктердің семалық құрылым жасау мүмкіндігін, кейбір сөздердің белгілі бір жағдаяттық мағынасының модификациясын бағамдай алдық. Салыстырмалы семантикалық талдау мағына құрамындағы барлық компоненттерді статикалық күйінде тізіп көрсетуге көмектесті. Зерттеудің бұл бағыты теориялық әрі практикалық тұрғыдан болашақ зерттеушілерге пайдалы болары анық.
Кілт сөздер: тарихи-салыстырмалы әдіс, ноғай тілі, ортақ түркілік бірліктер, л
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 216 б. 2. Vicente A. What words mean and express: semantics and pragmatics of kind terms and verbs // Journal of Pragmatics. – 2017. – №117. – P. 231–244. https://doi.org/10.1016/j.pragma.2017.07.007 3. Dikmen F., Guerzoni E., Demirok Ö. When tense shifts presuppositions: hani and monstrous semantics // Nat Lang Semantics. – 2024. – 32. –P. 231–268. https://doi.org/10.1007/s11050-023-09215-y
Ибраимова Ж.Т., Нұртілеуова С.Р., Мужигова Г.М. Қатысымдық мағына – семантикадағы өзекті мәселелердің бірі // Торайғыров университетінің Хабаршысы. Филология сериясы. – 2024. – №2. – Б. 210–222. https://doi.org/10.48081/YANV3714
Сейітбекова А., Көбденова Г. Тарихи этномәдени-семантикалық белгіленім әзірлемесі (орта ғасыр және фольклорлық мұралары материалдары негізінде) //Абылай хан атындағы ҚазХҚжәнеӘТУ Хабаршысы. Филология сериясы. – 2024. – №3, Том 74. – Б. 257–272. https://doi.org/10.48371/PHILS.2024.3.74.015
Şehriyar G. Nogay Dili Sorunu ve Nogaycadan Çeviri // Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi / International Journal of Turkic Dialects (TÜRKLAD). – 2024. – №8, Cilt, 1. – S. 101–108. https://doi.org/10.30563/turklad.1477184 7. Ainabek A., Abdualiuly B., Molgazhdarov K., Artymbayeva B., Aubakirova A., Zhuanyshpaeva S. Effects of Language Learning Strategies on Teaching Toponyms and Folk Geography Terms in Kazakh and Nogai Languages // Journal of Ethnic and Cultural Studies. – 2024. – №11(2). – P. 140–163. https://doi. .org/10.29333/ejecs/2071 8. Ногайско-русский словарь / под ред. Н.А. Баскакова. – М.: Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1963. – 560 с.
Шихмурзаев Д.М. Ногайско-русский фразеологический словарь. – Махачкала: ООО «Издательство НИИ педагогики», 2006. – 296 с. 10. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. / Құраст: М. Малбақов, Қ. Есенова, Б. Хинаят және т.б. – Алматы: Арыс, 2011. – 800 б.
Ногай халк йырлары (Ногайские народные песни) / сост. Калмыкова С.А. – М.: Наука, 1969. – 215 с.
Салқынбай А.Б. Қазақ тілінің сөзжасам сөздігі. 2-3-бөлім. – Алматы: Қазақ ун-ті, 2016. – 417 б. 13. Kubbealtı Lugatı. (n.d.). Gizlilik politikası. Lugatim.com. [Электронды ресурс]. https://lugatim.com/gizlilik-politikasi (қаралған күні 27.12.2024)
Оңдасынов Н.Д. Арабша-қазақша түсіндірме сөздік. 1-том. – Алматы: Мектеп, 1984. – 255 б.
Muratbek B.K. Lexical-Semantic System of Words Common in Modern Turkish and Kazakh // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2023. – №1(127). – Б. 46–57. https://doi.org/10.47526/2023-1/2664-0686.04
REFERENCES
Orazov M. Qazaq tіlіnіn semantikasy [Semantics of the Kazakh Language]. – Almaty: Rauan, 1991. – 216 b. [in Kazakh]
Vicente A. What words mean and express: semantics and pragmatics of kind terms and verbs // Journal of Pragmatics. – 2017. – №117. – P. 231–244. https://doi.org/10.1016/j.pragma.2017.07.007
Dikmen F., Guerzoni E., Demirok Ö. When tense shifts presuppositions: hani and monstrous semantics // Nat Lang Semantics. – 2024. – 32. –P. 231–268. https://doi.org/10.1007/s11050-023-09215-y
Ibraimova Zh.T., Nurtіleuova S.R., Muzhigova G.M. Qatysymdyq magyna – semantikadagy ozektі maselelerdіn bіrі [Communicative semantics is one of the most pressing problems in semantics] // Toraigyrov universitetіnіn Habarshysy. Filologia seriasy. – 2024. – №2. – B. 210–222. https://doi.org/10.48081/YANV3714 [in Kazakh]
Seiіtbekova A., Kobdenova G. Tarihi etnomadeni-semantikalyq belgіlenіm azіrlemesі (orta gasyr zhane folklorlyq muralary materialdary negіzіnde) [Development of ethnocultural semantic markup (based on the material of medieval and folklore heritage)] //Abylai han atyndagy QazHQzhaneATU Habarshysy. Filologia seriasy. – 2024. – №3, Tom 74. – B. 257–272. https://doi.org/10.48371/PHILS.2024.3.74.015 [in Kazakh]
Şehriyar G. Nogay Dili Sorunu ve Nogaycadan Çeviri [The question of Nogai language and translation from Nogai] // Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi / International Journal of Turkic Dialects (TÜRKLAD). – 2024. – №8, Cilt, 1. – S. 101–108. https://doi.org/10.30563/turklad.1477184 [in Turkish]
Ainabek A., Abdualiuly B., Molgazhdarov K., Artymbayeva B., Aubakirova A., Zhuanyshpaeva S. Effects of Language Learning Strategies on Teaching Toponyms and Folk Geography Terms in Kazakh and Nogai Languages // Journal of Ethnic and Cultural Studies. – 2024. – №11(2). – P. 140–163. https://doi.org/10.29333/ejecs/2071
Nogaisko-russkiy slovar [Nogai-Russian dictionary] / pod red. N.A. Baskakova. – M.: Gosudarstvennoe izdatelstvo inostrannyh i nacionalnyh slovarei, 1963. – 560 s. [in Russian]
Shihmurzaev D.M. Nogaisko-russkiy frazeologicheskiy slovar [Nogai-Russian phraseological dictionary]. – Mahachkala: OOO «Izdatelstvo NII pedagogiki», 2006. – 296 s. [in Russian]
Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі. On bes tomdyq [Dictionary of the Kazakh Literary Language. Fifteen Volumes] / Qurast: M. Malbaqov, Q. Esenova, B. Hinaiat zhane t.b. – Almaty: Arys, 2011. – 800 b. [in Kazakh]
Nogai halk jyrlary (Nogaiskie narodnye pesni) [Nogai Folk Songs] / sost. Kalmykova S.A. – M.: Nauka, 1969. – 215 s. [in Russian]
Salqynbai A.B. Qazaq tіlіnіn sozjasam sozdіgі. 2-3-bolіm [Dictionary of Word formation of the Kazakh language. Episode 2-3]. – Almaty: Qazaq un-tі, 2016. – 417 b. [in Kazakh]
Kubbealtı Lugatı. (n.d.). Gizlilik politikası. Lugatim.com. [Electronic resource]. https://lugatim.com/gizlilik-politikasi (qaralgan kunі 27.12.2024) [in Turkish]
Ondasynov N.D. Arabsha-qazaqsha tusіndіrme sozdіk. 1-tom [Arabic–Kazakh Explanatory Dictionary. Volume 1]. – Almaty: Mektep, 1984. – 255 b. [in Kazakh]
Muratbek B.K. Lexical-Semantic System of Words Common in Modern Turkish and Kazakh // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2023. – №1(127). – B. 46–57. https://doi.org/10.47526/2023-1/2664-0686.04
