ЯСАУИДІҢ «ХИКМЕТТЕРІНДЕГІ» ТІЛДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕР ЖАЙЫНДАҒЫ ЗЕРТТЕУЛЕР
4 4
Кілт сөздер:
Ясауи, Диуани хикмет, руханият, қолжазба, құндылық, мәдени лексика.Аңдатпа
Мақалада авторлар түркі халықтарының ортақ мұраларының бірі саналатын «Диуани хикметтің»/«Хикметтердің» тілдік ерекшеліктері жайында отандық және алыс-жақын шетелдерде жарыққа шыққан зерттеулерді, ғылыми тұжырымдарды саралап, талдау жүргізеді. Атап айтқанда, П.М. Мелиоранский, К. Залеман, С.Е. Малов, А.К. Боровков, Ф. Көпрүлү, А.Н. Кононовтардан бастап, Ә. Нәжіп, К. Эраслан, Н. Маллаев, И. Хаққұл, С. Сейфуллах, Н. Хасан, Г. Хусайнов сынды өзбек, башқұрт әдебиеттанушылармен бірге, Р. Сыздық, Қ. Жұбанов, М. Жармұхамедов, С. Дәуітұлы, С. Өтебеков, т.б. қазақ ғалымдарының ясауитануға қатысты еңбектердегі тілдік ерекшеліктеріне байланысты пікір-көзқарастарына ғылыми тұрғыдан талдау жасайды. Алдымен «Хикметтер» қолжазбаларының ең көне нұсқасы қайсы деген сұраққа ясауитанушыларда туындайтын пікірдің сан алуандығы, пікір қарама-қайшылығына тоқталады. ХІ ғасырдың мұрасы мүридтердің ауызша таралып, ХV ғасырдағы қолжазбада сақталғанға дейінгі аралықта сан жағынан да, сапа жағынан да әртүрлі өзгерістер орын алғаны жөнінде зерттеулерге шолу жасалады. Ұстазы Ахмед Хазини мен шәкіртінің арасындағы рухани үндестікке байланысты «Хикметтердегі» мәтіннің қай авторға қатысты екендігін анықтайтын деректер қарастырылады. «Хикметтердің» тікелей Ясауиға қанша өлеңі тиесілі деген сұрақтарға жауап іздеп, тілдік ерекшеліктеріне арналған шетелдік және отандық ғалымдардың топшылауларына сүйенеді. Түркия мен Өзбекстанда, Қазақстанда «Диуани хикметке» байланысты шолу жасаған бірқатар зерттеушілердің пікірлері талданады.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Сыздық Р. Ясауи «Хикметтерінің» тілі. Көп томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Ел-шежіре, 2014. – 665 б.
Қыдыр Т.Е. Дешті Қыпшақ даласындағы ислами әдебиет (Ислам, иман және ихсан мәселелерінің жырлану ерекшеліктері): монография. – Астана: «Рухани құндылықтарды қолдау қоры» корпоративтік қоры, 2018. – 200 б.
Құрышжанов Ә. Қожа Ахмет Ясауи шығармаларын зерттеудің кейбір мәселелері // ҚР ҰҒА хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. – 1994. – №5. – Б. 24–33.
Боровков А.К. Очерки по истории узбекского языка (Определение языка хикматов Ахмада Ясеви) // Советское востоковедение. – 1948. – Вып.5. – С. 229–250.
Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2010. – 608 б.
Абусеитова М.Х. Предисловие // Собрание фетв по обоснованию зикра джахр и сама. / Сост.: Б.М. Бабажанов, С.А. Мухаммадинов. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 280 с.
Сағидолда Г., Сарекенова Қ., Сапарниязова М. Ясауи «Хикметтері» тілінің когнитивтік құрылымы: «Иман» тұжырымдамасы // Еуразия гуманитарлық институты хабаршысы. – 2023. – №3. – Б. 56–71. https://doi.org/10.55808/1999-4214.2023-3.04
Көшенова Ғ.И. Ахмед Хазини және Қожа Ахмед Яссауи жолы: монография. – Алматы: Эверо, 2021. – 180 б.
Гордлевский В.А. Ходжа Ахмед Ясеви // Избранные соч. – Т.III. – М.: Изд. Восточной литературы, 1962. – С. 361–368.
Яссави // Узбекистон Миллий энциклопедияси. Т. Х. – Ташкент: Давлат илмий нашриёти, 2005.– С. 412–413.
Devellioglu F. Osmanlica – Türkçe Ansiklopedik Lugat. – Ankara: Aydin, 2002. – 970 s.
Бейлур Ш. Қожа Ахмет Ясауи және «Диуани хикметке» байланысты Түркия мен Қазақстандағы зерттеулер // Түркология. – 2021. – №3(107). – Б. 31–43.
Утебеков С. «Диуани хикметтің» тілдік және стильдік ерекшеліктері жайындағы зерттеулер мен ғылыми тұжырымдар // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2023. – №3 (129). – Б. 7–23. https://doi.org/10.47526/2023-3/2664-0686.01.
Сыздық Р. Ясауи тілінің қыпшақтық-оғұздық негізі // Түркология. – 2002. – №2. – Б. 106–110. 15. Köprülü M.F. Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar. – Ankara: Diyanet İşleri Bşk, 1991. – 560 s.
REFERENCES
Syzdyq R. Iasaui «Hikmetterіnіn» tіlі [The language of the “Hikmets” of Yassawi]. Kop tomdyq shygarmalar zhinagy. – Almaty: El-shezhіre, 2014. – 665 b. [in Kazakh] 2. Qydyr T.E. Deshtі Qypshaq dalasyndagy islami adebiet (Islam, iman zhane ihsan maselelerіnіn zhyrlanu erekshelіkterі): monografia [Islamic literature in the Desht Kipchak steppe (features of singing the problems of Islam, faith and Ihsan): monograph]. – Astana: «Ruhani qundylyqtardy qoldau qory» korporativtіk qory, 2018. – 200 b. [in Kazakh]
Quryshzhanov A. Qozha Ahmet Iasaui shygarmalaryn zertteudіn keibіr maselelerі [Some issues of studying the works of Khoja Akhmet Yasawi] // QR UGA habarlary. Tіl, adebiet seriasy. – 1994. – №5. – B. 24–33. [in Kazakh]
Borovkov A.K. Ocherki po istorii uzbekskogo iazyka (Opredelenie iazyka hikmatov Ahmada Iasevi) [Essays on the History of the Uzbek Language (Definition of the Language of the Hikmats of Akhmad Yasevi)] // Sovetskoe vostokovedenie. – 1948. – Vyp.5. – S. 229–250. [in Russian]
Zhubanov Q. Qazaq tіlі zhonіndegі zertteuler [Researchers in the Kazakh language]. – Almaty: Memlekettіk tіldі damytu instituty, 2010. – 608 b. [in Kazakh]
Abuseitova M.H. Predislovie // Sobranie fetv po obosnovaniu zikra dzhahr i sama [Preface // A collection of fatwas justifying dhikr jahr and sama] / Sost.: B.M. Babazhanov, S.A. Muhammadinov. – Almaty: Daik-Press, 2008. – 280 s. [in Russian]
Sagidolda G., Sarekenova Q., Saparniazova M. Iasaui «Hikmetterі» tіlіnіn kognitivtіk qurylymy: «Iman» tuzhyrymdamasy [Cognitive structure of the language of Yasawi's “Wisdoms”: the concept of “Faith”] // Eurazia gumanitarlyq instituty habarshysy. – 2023. – №3. – B. 56–71. https://doi.org/10.55808/1999-4214.2023-3.04 [in Kazakh]
Koshenova G.I. Ahmed Hazini zhane Qozha Ahmed Iassaui zholy: monografia [The path of Akhmet Khazini and Khoja Akhmet Yasawi: a monograph]. – Almaty: Evero, 2021. – 180 b. [in Kazakh]
Gordlevskiy V.A. Hodzha Ahmed Iasevi // Izbrannye soch. [Khoja Ahmed Yasevi // Selected works]. – T.III. – M.: Izd. Vostochnoi literatury, 1962. – S. 361–368. [in Russian]
Iassavi // Uzbekiston Milliy enciklopediasi. T. X. [National Encyclopedia of Uzbekistan. T. X.]. – Tashkent: Davlat ilmi nashrioti, 2005.– S. 412–413. [in Uzbek]
Devellioglu F. Osmanlica – Türkçe Ansiklopedik Lugat [Ottoman – Turkish Encyclopedic Dictionary]. – Ankara: Aydin, 2002. – 970 s. [in Turkish]
Beilur Sh. Qozha Ahmet Iasaui zhane «Diuani hikmetke» bailanysty Turkia men Qazaqstandagy zertteuler [Khoja Ahmed Yasawi and Diwani Hikmet studies in Turkey and Kazakhstan] // Turkologia. – 2021. – №3(107). – B. 31–43. [in Kazakh]
Utebekov S. «Diuani hikmettіn» tіldіk zhane stildіk erekshelіkterі zhaiyndagy zertteuler men gylymi tuzhyrymdar [Research and scientific conclusions on the linguistic and stylistic features of “Diwani Hikmet”] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2023. – №3 (129). – B. 7–23. https://doi.org/10.47526/2023-3/2664-0686.01. [in Kazakh]
Syzdyq R. Iasaui tіlіnіn qypshaqtyq-oguzdyq negіzі [Kipchak-Oguz basis of the Yassawi language] // Turkologia. – 2002. – №2. – B. 106–110. [in Kazakh]
Köprülü M.F. Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar [The first Sufis in Turkish literature]. – Ankara: Diyanet İşleri Bşk, 1991. – 560 s. [in Turkish]
